تربیت نسل جوان از نگاه امام رضا علیه السلام
منبع / ره توشه راهیان نور /ش41/ محرم 1423/ 1380ش
عبدالکریم پاک نیا تبریزی
تربیت نسل جوان یکى از ضروریات جوامع است. با پرورش صحیح مى توان از این نیروى عظیم و سرشار از استعدادهاى گوناگون, سعادت و سلامت جامعه آینده را تضمین نمود در این مجال به نکته هاى مهم تربیتى و پرورش نسل جوان در پرتو رهنمودهاى امام هشتم(ع) مى پردازیم.
1- احترام
تربیت نسل جوان از نگاه امام رضا(ع)
احترام به شخصیت, نیاز اساسى و طبیعى یک جوان مى باشد. او همچنانکه به آب و غذا نیازمند است, همانطور براى ارضاى حس خویشتن دوستى, تشخص طلبى و افتخار به شخصیت خود نیاز به احترام و محبت والدین و مربیان دارد.
امام رضا(ع) در اظهار دوستى به دیگران مى فرماید:
التودد الى الناس نصف العقل
ابراز محبت و دوستى به دیگران نیمى از خردورزى است.
آرى احترام به دیگران از جمله به نوجوانان و جوانان روشى پسندیده و موافق با فطرت آنهاست زیرا, آنان از احترام لذت مى برند و به احترام کننده ى خویش علاقه مند مى شوند.
توجه به نظرات آنان, مشورت با آنان, سلام کردن به آنان, هدیه دادن, تشویق و تشکر از فعالیت هاى مثبت آنان از جلوه هاى احترام و محبت به آنان مى باشد. اگر آنان مورد احترام باشند از فرامین والدین کمتر سرپیچى مى کنند و در یک کلام, احترام به نسل جوان یکى از قویترین عوامل جذب آنان مى باشد و در مقابل, توهین به شخصیت آنان کینه آور و نفرت انگیز خواهد بود.
امام رضا(ع) مى فرماید:
اجمل معاشرتک مع الصغیر والکبیر
برخورد و معاشرت زیبا و احترامآمیز با کوچکتر و بزرگتر را بر خود لازم بدان.
بنابراین در پرتو احترام به نوجوان مى توان نکات مهم تربیتى و اخلاقى را به وى منتقل نمود. همچنین حلیم بودن, سکوت و چشم پوشى از رفتار تند و گفتار خشن نوجوانان که حاکى از بحران بلوغ و عدم کنترل اخلاق و رفتار در آن دوران مى باشد ـ و عفو خطاهاى نوجوانان مى تواند محبت والدین را در دل آنان افزایش دهد.
حضرت على بن موسى الرضا(ع) فرمود:
ان الصمت یکسب المحبه انه دلیل على کل خیر
سکوت, محبت آور بوده و نشانگر هر خیر و نیکى است.
2- توجه به سخنان و خواسته هاى جوانان
اگر به سخنان و خواسته هاى فرزندانمان توجه کنیم, مطمئنا روابط نزدیکترى با آنان خواهیم داشت و با آنان همانند یک دوست, همدل و همراز شده و بسیارى از دلخورىها و ناراحتى هایشان را برطرف خواهیم نمود. ابراهیم بن عباس یکى از همراهان امام هشتم(ع) مى گوید:
ندیدم که آن حضرت سخن دیگرى را قطع کند, آن حضرت صبر مى کرد تا سخنانش به پایان برسد و هیچگاه خواسته هاى کسى را که قادر به انجام آن بود رد نمى کرد.
3- انس با قرآن
اگر نسل جدید را با قرآن آشنا کنیم و آیات و مفاهیم آن را به صورت اندیشه هاى پویا در افکار فرزندانمان در آوریم, در آینده نسلى متدین, پاکیزه, هم دل, متفکر و آینده نگر خواهیم داشت. و جامعه اى که افراد و کارگزاران آن از چنین نسلى تشکیل یابد, در تمام زمینه ها موفق خواهد بود; چرا که ترقى و توسعه و استقلال یک جامعه در گرو داشتن افرادى تربیت یافته در مکتب قرآن, متدین و امین است. جوانانى که با قرآن و آیات آن مإنوس باشند, و در مواقع حساس و سرنوشت ساز زندگى, پیام هاى دل نواز آنرا زمزمه کرده و به آنها گوش جان بسپارند, زندگى آرام و همراه با آسایش و موفقیت خواهند داشت و از بحران هاى روحى و روانى با سربلندى بیرون خواهند آمد.
ابراهیم بن عباس در مورد انس امام رضا(ع) با قرآن مجید مى گوید:
همه سخنان, پاسخ ها و مثال هاى آن حضرت برگرفته از قرآن بود. هر سه روز یکبار قرآن را ختم مى کرد و مى فرمود: اگر بخواهم در کمتر از سه روز هم مى توانم آنرا ختم نمایم, اما هرگز آیه اى را تلاوت نمى کنم, مگر اینکه در معنا, شإن نزول و وقت نزول آن مى اندیشم.
تإثیر آیات قرآن در زندگى یک جوان
فضیل بن عیاض فردى است که در ابتدا دزد و شخص فاسقى بود. او در کار خویش, چنان اقتدارى داشت که فاصله ابیورد و سرخس را ناامن کرده بود. اما با همه ى آلودگى ها چون ذاتا شایستگى داشت, در اثر تحولات درونى, تمام گناهان را کنار گذاشت, توبه ى واقعى کرده و یکى از بزرگان عرفا شد و تعدادى انسان صالح تربیت کرد.
در مورد علت توبه ى او نوشته اند که وى, در همان ایام جوانى, عاشق دخترى شد و نیمه شب به قصد ربودن او هنگامى که از دیوار خانه ى دختر, بالا رفت و بالاى دیوار قرار گرفت, اتفاقا در آن هنگام نواى دلنشین قرآن بگوشش رسید که در همسایگى آن خانه قرائت مى شد چنانکه صداى قرآن بگوش فضیل مى رسید. او وقتى دقت کرد, شنید که این آیه را مى خواند:
آیا وقت آن نرسیده که مدعیان ایمان, قلبشان براى خدا نرم و خاشع شود؟
هنگامى که این جمله را در بالاى دیوار شنید, گویى به خود او وحى مى شد, همانجا گفت: خدایا چرا؟! وقتش رسیده است, الان هم وقت آن است. از دیوار پائین آمد و بعد از آن, دزدى, شراب و قمار و صفات زشت را کنار گذاشت و از تمام آلودگى ها توبه کرده از همه به سوى خدا هجرت کرد, از همه دورى گزید, تا حدى که براى او مقدور بود, اموال مردم را به صاحبانشان پس داد, حقوق الهى را ادا کرد و ملقب به ((شیخ العزم)) گردید.
4-پرورش صفات اخلاقى
جوان عاشق افتخار به شخصیت خویش است, چرا که او روى غریزه ى حب ذات خودش را دوست دارد اما باید این غریزه ى فطرى را با آموزش صفات عالى اخلاقى تعدیل نمود. یکى از راه هاى پرورش صفات اخلاقى در وجود فرزندان ارائه ى الگوهاى مجسم و بى عیب و نقص است. در اینجا نمونه هایى از سیره ى رضوى(ع) را به عنوان الگو و براى تقویت سجایاى اخلاقى جوانان مى خوانیم:
الف) کمک به دیگران
روزى حضرت رضا(ع) وارد حمام شد. شخصى که آن حضرت را نمى شناخت از وى در خواست نمود که به بدنش کیسه بکشد. امام پذیرفته و مشغول کیسه کشى شد. هنگامى که حاضران در حمام حضرت را به آن مرد معرفى نمودند, او در نهایت شرمندگى از امام(ع) پوزش خواسته و ملتمسانه از حضرت در خواست نمود که از ادامه ى کار دست بکشد. اما حضرت رضا(ع) نپذیرفته, دل او را آرام نموده و به کار خود ادامه داد.
ب) امر به معروف و نهى از منکر
روزى غلامان آن حضرت میوه اى را نیم خورده بیرون انداخته بودند امام رضا(ع) ناراحت شده و به آنان فرمود:
ان کنتم استغنیتم فان اناسا لم یستغنوا, اطعموه من یحتاج الیه9; اگر شما سیر شده اید و به آن نیازى ندارید, عده اى از مردم به این میوه محتاج اند آنرا به کسانى که نیاز دارند بدهید.
ج)تواضع و فروتنى
یک جوان مسلمان در برخوردهاى روزانه ى خویش اصل تواضع و فروتنى را مراعات مى کند, او هیچگاه خود را برتر از دیگران نمى داند و از فخر فروشى و تکبر بیزار است. هیچگاه ارزش هاى ظاهرى و مادى مانند رتبه ى بلند خانوادگى, ثروتمندى, ریاست و جاه و جلال خانواده را ملاک تفاخر و خود پسندى قرار نمى دهد. امام رضا(ع) در سیره ى تربیتى خویش این اصل را همیشه مدنظر داشت.
مردى از اهل بلخ مى گوید:
در سفر که على بن موسى الرضا(ع) به خراسان مى رفت من با آن حضرت بودم. روزى در کنار سفره ى خود تمام نوکرها و غلامان سیاه و سفید را براى صرف غذا جمع کرد. عرض کردم: بهتر بود براى غلامان و نوکرها سفره ى جداگانه اى مى گستردند. فرمود: آرام باش, خداى همه ى ما یکى است, مادر و پدر همه ى یکى است, پاداش و کیفر هر کس به چگونگى رفتار و عمل بستگى دارد.
تربیت نسل جوان از نگاه امام رضا علیه السلام / بخش دوم
تربیت نسل جوان یکى از ضروریات جوامع است. با پرورش صحیح مى توان از این نیروى عظیم و سرشار از استعدادهاى گوناگون, سعادت و سلامت جامعه آینده را تضمین نمود در بخش دوم این مقاله نکته هاى ارزنده دیگری برای تربیت و پرورش نسل جوان در پرتو رهنمودهاى امام هشتم(ع) مى پردازیم.
د) مقابله با امتیازهاى ساختگى
تربیت نسل جوان از نگاه امام رضا(ع)
بعضى ها چنین مى پندارند که وقتى آقازاده هستند. باید به دیگران فخر بفروشند و حق دیگران را پایمال کنند, جوانان دیگر را تحقیر کرده و به خاطر عظمت و موقعیت ویژه ى خانواده هایشان رتبه ى خاصى در اجتماع داشته باشند. این نکته از نظر امام رضا(ع) کاملا مردود است. در منظر آن حضرت اشراف زاده بر فقیر زاده هیچگونه برترى ندارد.
امام زاده همچنان محاسبه خواهد شد که یک جوان از سایر خانواده ها, به این قطعه ى تاریخى در این مورد توجه کنید:
روزى امام رضا(ع) در مجلس مإمون با عده اى از حاضرین گفتگو مى کرد. برادرش زید بن موسى نیز در گوشه اى از مجلس عده اى را دور خود جمع کرده و براى آنان در فضیلت سادات و اولاد پیغمبر صحبت کرده و افتخار مى نمود و مرتب مى گفت: ما خانواده چنین هستیم, ما خانواده چنان هستیم! هنگامى که امام رضا(ع) متوجه وى شد و گفته هاى او را شنید, با صداى بلند او را صدا کرده و همه ى اهل مجلس را متوجه خود نمود سپس به زید فرمود:سخن نقالان کوفه را باور کرده اى که مى گویند: خداوند ذریه ى فاطمه(س) را از آتش جهنم مصونیت بخشیده است؟! آن که شنیده اى, مقصود فرزندان بى واسطه ى فاطمه(س) یعنى حسن و حسین(علیهماالسلام) و دو خواهر ایشان است. اگر گفته ى تو درست باشد که همه ى اولاد فاطمه(س) مصونیت دارند, آن وقت تو از پدرت موسى بن جعفر در نزد خداوند عزیزتر و گرامى تر خواهى بود, چرا که او خدا را اطاعت مى کرد, روزها روزه مى گرفت شب ها به عبادت مى پرداخت و تو هم از فرمان خدا سر پیچى مى کنى, با این حال هر دوى شما اهل سعادت و بهشت خواهید شد, او با عمل به مقام سعادت رسیده و تو بى عمل به آنجا خواهى رسید؟ على بن الحسین(س) مى گفت: نیکوکار ما اهل بیت پیامبر دو برابر اجر دارد و بدکار ما دو برابر عذاب خواهد داشت.
5- انتخاب شغل حلال
بیکارى نه تنها موجب از بین رفتن استعدادهاى درونى یک جوان مى شود و او را به فردى تن پرور و بى خاصیت تبدیل مى کند, بلکه به عنوان یک معضل اجتماعى, یک جوان مسلمان را دچار انواع مفاسد اخلاقى و اجتماعى مى نماید و شخصى را که باید به عنوان سرباز جامعه باشد سربار اجتماع مى کند. به همین دلیل باید جوان را در انتخاب شغل حلال راهنمایى کرده و یارى نمود.
امام رضا(ع) جوانان مسلمان را به انتخاب شغل حلال توصیه نموده و کسانى را که براى تإمین معاش خانواده ى خویش تلاش مى کنند والاتر از جهادگران در راه خداوند قلمداد نموده و مى فرماید:
آنانکه به فضل و عنایت خداوندى توجه کرده و در راه تإمین معاش خانواده هایشان زحمت مى کشند از جهادگران در راه خداوند بزرگ پاداش بیشترى دارند.
امام رضا(ع) در جاى دیگرى مردان مسلمان را براى تلاش بیشتر بر رفاه خانواده دعوت نموده و مى فرماید:
ینبغى للرجل إن یوسع على عیاله لئلا یتمنوا موته
بر مرد مسلمان شایسته است که با زحمات شبانه روزى خود بر خانواده اش توسعه دهد تا آنان (در اثر محرومیت و مشکلات طاقت فرساى زندگى) مرگ وى را آرزو نکنند.
6- نقش تربیتى ازدواج
ازدواج در اسلام, یک امر مقدس و عبادت محسوب مى شود. دو زوج جوان با ازدواج خویش اولین گام را از خود دوستى به سوى غیر دوستى برمى دارند, آنان با امضاى پیمان مقدس زناشویى از دایره ى خودخواهى بیرون رفته و با وارد شدن به مرحله ى جدیدى از زندگى بخشى از کمبودهاى خود را جبران مى کنند. که از جمله ى آنها مى توان به بقاى نسل, رسیدن به آرامش و سکون, تکمیل و تکامل, تإمین نیاز جنسى, سلامت و امنیت اجتماعى و تإمین نیازهاى روحى و روانى اشاره کرد.
امام رضا(ع) ازدواج را براى یک جوان مسلمان از بهترین فوائد و بهره هاى دنیوى دانسته مى فرماید:
هیچ سودى براى بنده ى خدا بهتر از همسر صالح نیست که هنگام دیدن وى خوشحال شود و در غیاب او حافظ نفس خود و اموال شوهرش باشد.
آن حضرت در سخن دیگرى به بهره هاى اجتماعى و عقلانى ازدواج پرداخته و مى فرماید:
اگر در مورد ازدواج از خدا و پیامبر(ص) دستورى هم نرسیده بود. همان فوائد و بهره هاى (اجتماعى و فردى) که خداوند در آن نهاده ـ از قبیل نیکى با بستگان نزدیک و پیوند با بیگانگان ـ کافى بود که خردمندان و مصلحت اندیشان بدان رغبت نماید.
امام رضا(ع) علاوه بر ترغیب به ازدواج در مورد انتخاب همسر شایسته نیز به جوانان رهنمودهائى دارد. حسین بن بشار واسطى مى گوید:
به حضرت رضا(ع) نامه اى نوشتم واظهار داشتم که یکى از بستگانم از دخترم خواستگارى نموده است او مردى تند خو و بداخلاق است, آیا با او وصلت کنم؟ حضرت در جواب فرمودند: اگر اخلاقش بد است با او وصلت نکن.
7-توجه به نماز
نماز ارتباط قلبى و صمیمانه اى است که میان انسان و آفریدگار او برقرار مى شود. نماز آرامش دل هاى خسته و روان هاى مضطرب مى باشد. اگر این عبادت انسان ساز مخلصانه و به دور از ریا باشد. براى نفى هر گونه زشتى و پلیدى و ایجاد هر نیکویى و زیبایى در وجود انسان کافى خواهد بود. نماز بازیابى فطرت پاک هر جوان است. یک جوان با ایمان با انجام دادن نمازهاى روزانه ى خود تإثیر مهمى در بیدار کردن روح, نظم و حفظ نظام زندگى خویش دارد.
امام رضا(ع) فرمود: بوسیله ى نماز هر انسان پارسا به خداوند نزدیک مى شود.
در مورد اهمیت نماز در اول وقت آن حضرت به ابراهیم بن موسى فرمود: انجام نماز را بدون علت از اول وقت آن تإخیر نینداز, همیشه در اول وقت آن شروع کن.
یک جوان مسلمان نباید وضع ظاهرى نامرتب و ژولیده داشته باشد بلکه به عکس لازم است, همیشه ظاهرى آراسته و مرتب داشته باشد و موقع انجام نماز بهترین فرصت براى رسیدگى به وضع ظاهرى است.
امام رضا(ع)هنگامى که براى عبادت به مسجد مى روید زینت خود را برگیرید. فرمود: یکى از مصادیق زینت هنگام نماز شانه زدن و مرتب کردن سر و صورت مى باشد.
بوعلى سینا و پناه بردن به نماز
از مهم ترین افتخارات جهان اسلام شیخ الرئیس ابو على سینا است. او داراى نبوغ فوق العاده اى بود و قبل از ده سالگى حافظ کل قرآن شده و در همان دوران نوجوانى سر آمد دانشمندان عصر در تمام علوم رایج آن زمان گردیده و از اساتید عصر خود بى نیاز شد. وى آنچنان از هوش و ذکاوت و حافظه برخوردار بود که روز تولد خود را به یاد مى آورده است. بوعلى سینا با همه این موفقیت ها و امتیازات سرشار, در خاطرات خود آورده است:شب و روز جز به تحصیل علم به چیز دیگرى نمى اندیشیدم و به غیر از فهمیدن به چیز دیگرى توجه نداشتم, و به همین طریق پیش مى رفتم تا اینکه حقیقت هر مسئله اى براى من مسلم مى شد و هرگاه در مسئله اى حیران بودم و یا نمى توانستم قضیه را بفهمم به مسجد پناه مى بردم, نماز مى گزاردم و خالق هستى را ستایش مى کردم در این حال معماى من حل و مشکل برطرف مى شد. آرى یک جوان مسلمان از نماز و رابطه اى با خداوند لذت برده و نیرو مى گیرد و خود را همیشه در محضر آفریدگار جهان مى بیند.
8- ابراز محبت
والدین معمولا فرزندان نوجوان خویش را دوست دارند و از هر راهى سعى دارند که به آنان مهر و محبت خود را نشان دهند, اما آنچه که در جذب و تربیت نسل جوان تإثیر بیشترى دارد ابراز و اظهار محبت, از طرف والدین و مربیان به نوجوانان و جوانان است. امام صادق(ع) درباره ى تإثیر ابراز محبت در تقویت ارتباط قلبى فرمود:
هرگاه شخصى را دوست داشتى, دوستى خود را به او ابراز کرده و او را آگاه نما, زیرا این عمل انس و الفت را میان شما دو تن پایدارتر و مستحکم تر مى کند.
بنابراین ابراز محبت به جا و مناسب بسیارى از مشکلات, ناهنجارىها, افسردگى ها و ناسازگارىهاى نوجوانان و جوانان را حل مى کند. چرا که نوجوانان تشنه ى محبت اند و با ابراز محبت, رفتارهاى ناشایست آنان را مى توان اصلاح نمود. محبت و ابراز آن به فرزندان را در سیره ى امام رضا(ع) به وضوح مى توان مشاهده نمود.
آن حضرت هنگامى که مى خواست به فرزند نوجوان خود محبت خود را ابراز دارد, با جملات زیبایى که اوج محبت آن حضرت را نشان مى داد, فرزند گرامى اش را مخاطب قرار داده و مى فرمود: پدر و مادرم فدایت, تو براى مقام امامت شایستگى دارى.
امام رضا(ع) حتى در آخرین لحظات زندگى در حالى که در بستر شهادت قرار دارد, از ابراز محبت به فرزند جوان خویش دریغ نمى ورزد, به احترام او بلند شده و دست برگردن فرزند نوجوان خود انداخته, او را در آغوش گرفته و بین چشمانش را مى بوسد.
