موسسه ی فرهنگ عترت ع

گروه اجتماعی: حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم پاک‌نیا، مدرس سطوح عالی حوزه علمیه و مؤلف کتب حوزوی، با ارسال مقاله‌ای به خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) به بیان موانع و راهکارهای پیش‌روی سنت حسنه وقف پرداخت.

به گزارش خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) عبدالکریم پاک‌نیا، مدرس سطوح عالی حوزه علمیه و مؤلف کتب حوزوی، با ارسال مقاله‌ای به گروه اجتماعی خبرگزاری ایکنا به بیان موانع و راهکارهای پیش‌روی سنت حسنه وقف پرداخت، متن این مقاله به شرح زیر است:

«مستندات وحیانی و روائی وقف در زمینه راهکارها، موانع و شرایط وقف

الف: راهکارهای ترویج وقف:

1 – توجه دادن و تبیین آیات وقف به متمولین متدین:

اگر ما بتوانیم مردم را از فوائد بیشمار معنوی و مادی وقف آگاه سازیم، قطعاً نتیجه مثبت خواهیم گرفت چرا که وقتی مردم معتقد با شنیدن کلام خدای سبحان و باور کردن وعده‌های قرآن و اهل بیت (ع) مشتاقانه از جان و مال و فرزندان خود می‌گذرند مطمئناً در وقف اموال نیز پیش‌قدم خواهند شد.

برخی از آیات وقف عبارتند:

- الْمَالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ الْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیرٌْ عِندَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَ خَیرٌْ أَمَلًا؛ (کهف: 46) مال و فرزند، زینت زندگى دنیاست و باقیات صالحات [ارزشهاى پایدار و شایسته مانند وقف‏] ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش‏تر است!

- وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْاْ هُدًى وَ الْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیرٌْ عِندَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَ خَیرٌْ مَّرَدًّا؛ ( مریم: 76 ) (امّا) کسانى که در راه هدایت گام نهادند، خداوند بر هدایتشان مى‏افزاید و آثار شایسته‏اى که (از انسان) باقى مى‏ماند، ثوابش در پیشگاه پروردگارت بهتر، و عاقبتش خوبتر است!

- عَلِمَتْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَت؛ (انفطار: 5) (در آن زمان) هر کس مى‏داند آنچه را از پیش فرستاده و آنچه را براى بعد گذاشته است.

- فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقِیمُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتُواْ الزَّکَوةَ وَ أَقْرِضُواْ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَ مَا تُقَدِّمُواْ لِأَنفُسِکمُ مِّنْ خَیرٍْ تجَِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیرًْا وَ أَعْظَمَ أَجْرًا؛ (مزمل: 20) پس به اندازه‏اى که براى شما ممکن است از آن تلاوت کنید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خدا «قرض الحسنه» دهید [در راه او انفاق نمایید] و (بدانید) آنچه را از کارهاى نیک براى خود از پیش مى‏فرستید نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت‏.

- لَّیْسَ الْبرَِّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لَاکِنَّ الْبرَِّ مَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ الْمَلَئکَةِ وَ الْکِتَابِ وَ النَّبِیِّنَ وَ ءَاتىَ الْمَالَ عَلىَ‏ حُبِّهِ ذَوِى الْقُرْبىَ‏ وَ الْیَتَامَى‏ وَ الْمَسَاکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائلِینَ وَ فىِ الرِّقَابِ وَ أَقَامَ الصَّلَوةَ وَ ءَاتىَ الزَّکَوةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ وَ الصَّابرِِینَ فىِ الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُوْلَئکَ الَّذِینَ صَدَقُواْ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُتَّقُون؛ َ( 177: بقره) نیکوکارى آن نیست که روى خود را به سوى مشرق و [یا] مغرب بگردانید، بلکه نیکى آن است که کسى به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانى‏] و پیامبران ایمان آوَرَد، و مال [خود] را با وجودِ دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه‏ماندگان و گدایان و در [راهِ آزاد کردن‏] بندگان بدهد، و نماز را برپاى دارد، و زکات را بدهد، و آنان که چون عهد بندند، به عهد خود وفادارانند و در سختى و زیان، و به هنگام جنگ شکیبایانند آنانند کسانى که راست گفته‏اند، و آنان همان پرهیزگارانند.

- لَن تَنَالُواْ الْبرَِّ حَتىَ‏ تُنفِقُواْ مِمَّا تحُِبُّونَ وَ مَا تُنفِقُواْ مِن شىَ‏ْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ؛ (آال‌عمران: 92) هرگز به (حقیقت) نیکوکارى نمى‏رسید مگر اینکه از آنچه دوست مى‏دارید، (در راه خدا) انفاق کنید و آنچه انفاق مى‏کنید، خداوند از آن آگاه است.

- الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا یُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُواْ مَنًّا وَ لَا أَذًى لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُون؛ ( بقره: 262) کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏کنند، سپس به دنبال انفاقى که کرده‏اند، منت نمى‏گذارند و آزارى نمى‏رسانند، پاداش آنها نزد پروردگارشان (محفوظ) است و نه ترسى دارند، و نه غمگین مى‏شوند.

2- بیان سیره و سخن اهلبیت (ع) در این زمینه:

از آنجائی که مردم متدین جامعه اهلبیت (ع) را به عنوان الگوی کامل پذیرفته‌اند راه و روش آن گرامیان برای مردم از اهمیت والائی برخوردار است؛ به این جهت بیان سیره و سخن آنان تأثیر به سزائی در تمایل مردم به سوی وقف خواهد داشت. به عنوان نمونه به یکی از وقفها و آداب و شرایط آن در سیره علی (ع) اشاره می‌کنیم:

علی (ع) خانه‌اش را در مدینه به نیازمندان وقف کرد؛ امام صادق (ع) در این رابطه فرمود: « تَصَدَّقَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (ع) بِدَارِهِ الَّتِی فِی الْمَدِینَةِ فِی بَنِی زُرَیْقٍ فَکَتَبَ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* هَذَا مَا تَصَدَّقَ بِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ حَیٌّ سَوِیٌّ تَصَدَّقَ بِدَارِهِ الَّتِی فِی بَنِی زُرَیْقٍ صَدَقَةً لَا تُبَاعُ وَ لَا تُوهَبُ وَ لَا تُورَثُ حَتَّى یَرِثَهَا اللَّهُ الَّذِی یَرِثُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَسْکَنَ هَذِهِ الصَّدَقَةَ خَالاتِهِ مَا عِشْنَ وَ عَاشَ عَقِیبُهُنَّ فَإِذَا انْقَرَضُوا فَهِیَ لِذَوِی الْحَاجَةِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ شَهِدَ اللَّه‏؛ أمیر‌المؤمنین على بن ابیطالب (علیه‌السّلام) خانه خود را که در محله بنى‌زریق مدینه بود، وقف کرد، وقفنامه‏اش را این گونه انشاء فرمود: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ ، این چیزیست که على بن ابیطالب در حال حیات و سلامت خود آن را وقف کرده است، او خانه خود که در محلّه بنى‌زریق [1] واقع است، بصورت وقفى درآورده است، که بفروش نمیرود، و بخشیده نمی‌شود، و به ارث برده نمی‌گردد، تا وقتى که خداى وارث آسمان‌ها و زمین آن را به ارث ببرد، و او خاله‏هایش را در آن موقوفه سکونت داده است، تا هر زمان که ایشان و اعقابشان زندگى کنند، پس چون ایشان منقرض شوند این خانه به نیازمندان از مسلمین تعلّق دارد. خدا و فلان و فلان بر این وقف شهادت داده‏اند.[2]

البته در این زمینه نمونه‌های متعددی وجود دارد.

3 - مشخص کردن نیاز‌های روز جامعه:

سومین راهکار می‌تواند روشن شدن مصادیق وقف در عصر ما باشد، یعنی علاوه بر اینکه با آیات و روایات مردم به سوی وقف ترغیب می‌شوند، باید نمونه‌های عینی نیازهای جامعه را در مقابلشان قرار داد تا آنان ضمن با علاقه‌ای که به وقف پیدا کرده‌اند مشکلات و نیاز‌ها را لمس نمایند و در این راه قدم‌هایی بردارند. و برای دنیا و آخرت خود و نسل آینده‌شان در این زمینه تلاش کنند.

4 – مطمئن کردن مردم به آینده موقوفات:

مردم نباید در مورد عملکرد متولیان وقف تردید داشته باشند؛ آنان باید اطمینان کامل پیدا کنند که اموال موقوفه انان پایمال نخواهد شد و در مسیر ارزشی خود استفاده می‌شود. همچنانکه خداوند متعال پایداری و سود اخروی آنرا تضمین فرموده، متولیان وقف نیز با عملکرد مخلصانه این را ثابت کنند.

بنابراین عدم اطلاع از بهره‌های مادی و معنوی وقف و عدم اطمینان بهره‌گیری صحیح و رعایت نکردن آداب وقف، از موانع مهم تمایل به وقف کردن در عصر ماست.

ب - آداب، شرایط و موانع وقف و واقف:

1- از اموال دوست‌داشتنی و محبوب: قرآن در این باره می‌فرماید: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ‏ءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلیمٌ؛ (آل عمران / 92) هرگز به (حقیقت) نیکوکارى نمى‏رسید مگر اینکه از آنچه دوست مى‏دارید، (در راه خدا) انفاق کنید و آنچه انفاق مى‏کنید، خداوند از آن آگاه است.» وقف هم که یکی از بهترین مصادیق بِّر و نیکوکاری است حتما باید از اموال محبوب و دوست‌داشتنی واقف باشد و گرنه اموال بی‌خاصیت و بی‌ارزش در نزد خداوند چندان جایگاهی ندارد.

اموالی را هم که در دسترس انسان بوده و الآن از کف‌اش بیرون می‌رود و او از روی ناچاری آنرا وقف می‌کند فایده‌ای ندارد.

2- پاک بودن منابع:

پول حرام و اموال غیر مشروع از مهمترین موانع وقف است و هرگز پذیرفته نمی‌شود. قرآن می‌فرماید: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ؛» (مائده / 27) همانا کارهای نیک و اعمال صالح و خیرات همانند وقف باید از منابع پاک و حلال و خالصِ واقف باشد و گرنه نه تنها ثمره و بهره‌ای برای واقف نخواهد داشت بلکه بر عکس موجب گناه و عذاب اخروی و مصداق اکل مال به باطل خواهد بود.

سخن مهم امام حسین (ع) در این باره:

هنگامی که به امام حسین (ع) خبر دادند «عبدالله بن عامر» - از کارگزاران بنی امیه - چنین و چنان وقف کرده و عدّه زیادی برده آزاد کرده است، فرمود: «مثل عبدالله بن عامر همانند کسی است که از حاجیان و راهیان خانه خدا سرقت کرده و سپس اموال دزدی را صدقه می‌دهد.» آنگاه افزود: «إِنَّمَا الصَّدَقَةُ الطَّیِّبَةُ صَدَقَةُ مَنْ عَرِقَ فِیهَا جَبِینُهُ وَ اغْبَرَّ فِیهَا وَجْهُهُ؛ [3] صدقه پاکیزه، صدقه کسی است که در راه کسب آن پیشانی‌اش عرق کرده و صورتش غبارآلود شده است.»

وقتی از امام صادق (علیه‌السلام) سؤال شد: «منظور حضرت سید‌الشهداء (علیه‌السلام) چه کسی بوده است؟» فرمود: «علی بن ابیطالب (علیه‌السلام).» ماجرای دزدی و صدقه در زمان امام صادق (ع) و ماجرای زنی که به او گفته شد: «لَکَ الْوَیْلُ لَا تَزْنِی وَ لَا تَتَصَدَّقِی‏»

3 - پاک و خالص بودن نیت واقف:

نیت‌های آلوده، و اعمال ناپاک، و قلب تاریک‏ مانع پذیرش عمل وقف است. همچنین ریا، محروم کردن ورثه اهل از حق خود قرآن، وقف اموال دیگران، وقف بیت‌المال بدون اجازه حاکم شرع و به طور کلی داشتن انگیزه‌های الهی مانع عمل وقف خواهد بود.

خداوند در این زمینه می‌فرماید: « قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً لَنْ یُتَقَبَّلَ مِنْکُمْ إِنَّکُمْ کُنْتُمْ قَوْماً فاسِقینَ؛ (توبه / 53) بگو: انفاق کنید ( خیرات کنید ، وقف و احسان کنید ) خواه از روى میل باشد یا اکراه، هرگز از شما پذیرفته نمى‏شود چرا که شما قوم فاسقى بودید!»

4 - منت نگذاشتن در وقف:

از دیگر شرایط وقف منت نگذاشتن به جامعه و افراد آن می‌باشد و گرنه عمل خیر باطل خواهد شد. قرآن درباره این شرط وقف می‌فرماید: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا یُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُواْ مَنًّا وَ لَا أَذًى لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُونَ؛ ( 262 : بقره ) کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏کنند، سپس به دنبال انفاقى که کرده‏اند، منت نمى‏گذارند و آزارى نمى‏رسانند، پاداش آنها نزد پروردگارشان (محفوظ) است و نه ترسى دارند، و نه غمگین مى‏شوند.»

امام سجاد (ع) هم در دعای خود در صحیفه سجادیه، (دعای 20 ) می‌فرماید: «أَجْرِ لِلنَّاسِ عَلَى یَدِیَ الْخَیْرَ وَ لَا تَمْحَقْهُ بِالْمَن‏؛ خداوندا! انجام کارهای خیر (همانند وقف) را برای مردم، به دست من اجرا کن و خدمات نیکم را با منت‌گذاری ضایع مگردان.»

--------------------------------------------------------------------------------

[1] - بنو زریق طائفه‏اى از انصار در مدینه‏اند.

[2] - من‏ لا یحضره ‏الفقیه ج:4 ص: 248

{3] - مستدرک الوسائل ج 7، ص 244، ح 42- باب استحباب الصدقة بأطیب المال