به گزارش گروه فرهنگی قدس‌آنلاین، امام عسکری(ع) را به دوران حصر سیاسی در پادگان نظامی عباسیان می‌شناسیم، امامی که در دوران کوتاه امامت، همه تلاش خود را حول محور آماده سازی شیعه برای دوران غیبت صرف کرد. این مهم‌ترین وجه از اقدام‌هایی است که می‌توان در برنامه‌ریزی بلند مدت امام یازدهم شیعیان دید، اما غفلت از شخصیت علمی آن امام، ستمی است که شیعه به واسطه جبر تاریخ به خود روا داشته است. فقه، کلام و تفسیر سه محور فعالیت‌های امام در دوران حصر است که ثمره آن نظام سازی مرجعیت برای دوران غیبت است. حجت الاسلام عبدالکریم پاک‌نیا تبریزی، نویسنده، مورخ و استاد حوزه و دانشگاه در گفت وگوی پیش رو وجوه دیگری از مکتب علمی و فرهنگی امام عسکری(ع) را بازخوانی می‌کند.

? یکی از ویژگی‌هایی که در مورد شخصیت امام حسن عسکری(ع) کمتر مورد توجه قرار گرفته، نقش و جایگاه علمی امام است، چرا این غفلت در تاریخ شیعه صورت گرفته است؟

امام عسکری(ع) دارای نظرات و دیدگاه‌های علمی در علوم مختلف چون فقه، کلام و تفسیر است، اما همان‌گونه که شما گفتید مورد غفلت واقع شده است. امام حسن عسکری(ع) در عرصه فقهی با وجود محدودیت‌های سیاسی و حصر طولانی مدت که تشکیل کرسی‌های علمی را با مشکل مواجه می‌کرد، صاحب دیدگاه هستند و سؤالات بسیاری از امام پرسیده شده و پاسخ‌های امام نیز در منابع فقهی و حدیثی آمده است. همه زوایای زندگی امام در تاریخ مورد توجه قرار نگرفته، به همین دلیل ما در معرفی وجهه فقهی امام غفلت کرده‌ایم. دلیل این اتفاق شرایط سیاسی و اجتماعی است که شاگردان و اصحاب امام در آن قرار داشتند در صورتی که امام باقر و صادق(ع) با توجه به شرایط و موقعیت ویژه‌ای که خود و شاگردان داشتند، توانستند مانور بیشتری در عرصه ترویج علوم و کرسی‌های نظریه پردازی بدهند. صحابه و شاگردان صادقین(ع) نیز در پررنگ‌تر شدن نقش آن‌ها در عرصه توسعه علمی مسلمانان بسیار فعال بودند.

افرادی مانند زراره و محمد بن مسلم پرچمدار این حرکت بودند، اما شاگردان امام عسکری(ع) به دلیل حضور در منطقه نظامی و سایه سنگین حکومت، قدرت مانور کمتری داشتند، به علاوه مطرح کردن بیش از اندازه فعالیت‌های علمی و فرهنگی امام موجب حساسیت بیشتر دستگاه حاکم شده و موجب بیشتر شدن محدودیت‌ها می‌شد. این عوامل موجب شد تا وجهه علمی و فقهی امام عسکری(ع) کمتر مورد توجه شیعیان قرار گیرد؛ هرچند نمونه‌هایی از پرسش و پاسخ‌های فقهی امام روایت شده است که نشان از رویکرد علمی امام دارد.  

در مورد تفسیر منسوب به امام، روایتی از شیخ صدوق نقل شده که دو نفر از شاگردان امام با زحمت به سامرا سفر کرده و هفت سال کتابت آن تفسیر را در شرایط سخت سیاسی عهده دار شدند. به عقیده علمای شیعه و مفسران، تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) یکی از بهترین منابع تفسیری شیعه است. در این تفسیر امام عسکری(ع) برخی مسائل مانند ویژگی‌های شخصیتی حضرت زهرا(س) و چرایی الگو شدن آن حضرت برای بانوان، ضرورت و چرایی توسل به اهل بیت(ع) و ضرر عالمان ریاکار برای شیعیان را مطرح کردند. امام ضرر عالمان ریاکار را از لشکر یزید برای شیعیان بیشتر دانستند، چون این افراد اعتقادات مردم را ذبح می‌کنند، مشکلی که جامعه ما امروز بیش از هر زمان دیگری با آن مواجه است.

? چرا امام عسکری(ع) به موضوع فقه و مسائل مستحدثه شرعی توجه داشتند؟

یکی از شیوه‌های امامت ائمه معصومین، حل کردن مسائل فقهی و شرعی روزمره مردم است. با توجه به شرایط خاص دوره امامت حضرت و محدودیت‌هایی که از نظر سیاسی برای ایشان لحاظ شده بود و نیز مدت کوتاه دوران امامت امام، این اندازه از احکام شرعی و اصول فقهی که از امام به دست ما رسیده، نشان دهنده توجه ایشان به موضوع فقه است. از همین رو امام عسکری(ع) را «امام فقیه» می‌نامند. امام مسائل شرعی را در معاملات، مسائل عبادی، تقیه و... بیان و ملاک عمل یک مسلمان را مطرح کردند. بیداری و آگاهی مؤمنان به مسائل شرعی دلیل توجه امام به فقه در دوره اختناق عباسی است.

 چه شرایط فرهنگی و اجتماعی در جامعه عصر امام وجود داشت که حضرت به مسئله بیداری شیعیان با طرح مسائل کلامی، فقهی و تفسیری توجه کردند؟

حدیثی از امام عسکری(ع) در کتاب احتجاج طبرسی نقل شده که یکی از صحابه امام گفت: یکی از شیعیان می‌گوید که گرفتار مخالفان مذهب شیعه شده و جانم در خطر است، چه کنم؟ حضرت به آن صحابی توصیه کردند که روش تقیه را به شیعیان گرفتار در بندِ مخالفان آموزش دهد. به فرموده امام، تقیه جزء اعتقادات شیعیان است و رعایت کردن آن و حفظ اسرار شیعیان بسیار مهم است. دلیل آن نیز وجود شرایط خاص سیاسی است که حضرت و شیعیان در آن عصر گرفتار بودند. علاوه بر این، شرایط فکری و فرهنگی نیز بحرانی بود و نحله‌های فکری نیز جولان و یکه تازی داشتند، به همین دلیل توصیه امام حفظ اسرار آل محمد(ص) و ضرورت آگاهی مؤمنان از وضعیت موجود بود.

محمد بن حسن صفار یکی از علمای هم‌دوره امام است که بسیاری از مسائل عقیدتی و شرعی را استفتا کرده که منبع استناد فقها و متکلمین شیعه است. برخی از این روایات در کتاب «من لایحضره الفقیه» شیخ صدوق نقل شده است. اما نکته‌ای که نباید از آن غافل شد این است که دلیل اینکه دامنه علمای مرتبط با امام محدود بوده، حفظ جان علمای شیعه است.

? شما اشاره کردید که استفتائاتی که از امام شده، منبع علمی بسیاری از علمای ما بوده، آیا این روش امام در نظام سازی روحانیت و مرجعیت نقش آفرین بوده است؟

نکته مهمی که باید به آن توجه کنیم این است که آنچه امام در پاسخ به استفتائات بیان می‌کند ادله شرعی، سنت و حکم الهی است و بر دلیل فقیه برتری دارد. آنچه از امام عسکری(ع) در منابع فقهی مانند تهذیب الاحکام شیخ طوسی، وسایل الشیعه و من لایحضره الفقیه شیخ صدوق بیان شده، در گسترش استنباط‌های فقهای شیعه مؤثر بوده است. بنابراین می‌توان مدعی شد که روش شناسی فقهی امام در ساماندهی نظام روحانیت مؤثر بوده است.

? در حوزه فرهنگ عمومی چطور؟

روایت اربعین امام عسکری(ع) یکی از استراتژیک‌ترین احادیثی است که از امام نقل شده؛ در این روایت 5 نشانه برای شیعیان بیان شده است؛ انگشتر به دست راست کردن، بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در قرائت سوره حمد نماز، نافله‌های مستحبی، زیارت اربعین و... و.

اگر امروز زیارت اربعین به این مرز از گستردگی رسیده است، ثمره روایت امام عسکری(ع) است، زیرا غیر از این ما روایت دیگری برای استحباب زیارت اربعین نداریم. راهبرد فرهنگی امام عسکری(ع) در دوره ما اثربخشی ویژه‌ای داشته و امروزه به یکی از کارکردهای مهم فرهنگی عاشورا تبدیل شده است.  

بررسی شیوه تربیت علمی امام، راهبردهای فرهنگی، روش شناسی فقهی و تفسیری پیشوای یازدهم نشان از اهمیت آینده شیعه در دوره غیبت دارد. در واقع نمی‌توان از این منظرِ فعالیت امام عسکری(ع) غافل شد که آینده شیعه در دوره غیبت در دستان ایشان قوام یافته است. این اتفاق گاه در معرفی پیشوای دوازدهم به یاران خاص رخ داده و گاه با رونق مجدد فقه، کلام و تفسیر. امام عسکری(ع) در دو جبهه آینده شیعه را در دوران غیبت بیمه کردند؛ جبهه علمی و فقهی و جبهه فرهنگی.

به گزارش گروه فرهنگی قدس آنلاین، چهارم شعبان سالروز ولادت حضرت ابوالفضل عباس(ع)، اسوه فضیلت و غیرت است؛ شخصی که شجاعت، ایثارگری، مسئولیت‌پذیری، وفاداری، شهادت‌طلبی، معرفت‌افزایی و ولایت‌مداری همه از او معنا گرفته‌اند. وجودی که در تمام ابعاد زندگی در جهت رضای حق گام برمی‌داشت تا جایی که امام صادق(ع) در زیارتی، از ایشان به‌عنوان «عبدصالح» یاد کرده‌اند؛ فردی که هر چند معصوم نیست اما بزرگی و فداکاری‌های او سبب شده است جایگاهی کم‌نظیر در تاریخ اسلام نصیب خود کند. گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام عبدالکریم پاک‌نیا، استاد حوزه و پژوهشگر سیره اهل بیت(ع) در سالگشت ولادت باب‌الحوائج(ع) درباره شخصیت ایشان است که از نظر می‌گذرانید.

* از جنبه‌های کمتر شناخته‌شده حضرت ابوالفضل العباس(ع)، جایگاه علمی و معرفتی ایشان است؛ لطفاً در این باره برایمان بگویید.

از جنبه‌های علمی حضرت عباس(ع) آثار زیادی مانند سایر امامزادگان نظیر حضرت عبدالعظیم حسنی و... در دسترس نداریم، اما نشانه‌ها و روایاتی وجود دارد که حاکی است ایشان در عصر خود مقام علمی والایی داشتند؛ زیرا در دامان علم تربیت شده بودند. از روایات بسیار مشهور در این زمینه می‌توان به کتاب العباس نوشته مرحوم سید عبدالرزاق بن محمد موسوی مقرم اشاره کرد که می‌نویسد: عباس کوچک هر روز گوهری گرانقدر از معارف بی‌کران پدر و برادران به دست می‌آورد و همراه با سخنان تشویق‌آمیز مادر، سعی بیشتری در فراگیری آموزه‌های آسمانی می‌کرد؛ به‌گونه‌ای که امیرمؤمنان علی(ع) جلوه‌های پرورش فرزند خود را در علم و معرفت، این‌گونه توصیف می‌نمود: «إن ولدی العباس زق العلم زقا؛ همانا فرزندم عباس در کودکی علم آموخت و بسان کبوتری که بچه خود را آب و غذا می‌دهد، این‌گونه از من معارف را فرامی‌گرفت.» این بیان حکایت می‌کند که حضرت عباس(ع) در دوران خردسالی، در دامان علم و حکمت رشد کرده است.

همین طور در کتاب فرسان الهیجاء در شأن حضرت ابوالفضل العباس(ع) گفته شده است: «إنه کان من فقها أولاد الأئمه»، یعنی حضرت ابوالفضل(ع) از عالمان فقیه فرزندان امامان می‌باشد. علاوه بر تمام این موارد، احادیث و خطبه پرمعنایی که ایشان در سال 60 هجری قمری قرائت کردند نشان از جایگاه علمی والای او دارد. رجزهای پرمفهوم ایشان در روز عاشورا نیز سرشار از حکمت است.

* به باور شما هم‌عصر بودن و رشد این حضرت در کنار سه امام معصوم تأثیری در رسیدن ایشان به این جایگاه و ارتقای شخصیت‌شان داشت؟

حتماً همین طور است؛ حضرت عباس حدود 15 سال با پدرش امیرالمؤمنین(ع)، 9 سال با برادرش امام حسن(ع) و 11 سال با امام حسین(ع) زندگی کرد؛ البته ایشان حدود 12 سال از امام سجاد(ع) بزرگ‌تر بود و از محضر ایشان نیز بهره برد. اوصافی که از این بزرگوار شنیده و روایت می‌شود همه به دلیل مأنوس بودن با این معصومان است. در زمان علی(ع) درس‌های گهرباری در زمینه اخلاقی، اجتماعی و... به ایشان منتقل شد. آخرین سخنان و وصیت حضرت علی(ع) در شب بیست و یکم ماه رمضان حکایت از اهمیت و مقام والای او دارد. علی(ع) به او وصیت کرد: «ای عباس! در کنار برادرت حسین بمان که مظلوم‌تر از مظلومیت برادرت نیست». در زیارتنامه‌ای هم که برای او از امام صادق(ع) آمده، ذکر شده است: «سلام بر تو ای بنده شایسته حق و مطیع امر خدا و رسول خدا و مطیع امیرالمؤمنین و حضرت حسن و حسین صلوات‌الله و سلامه علیهم». حضرت عباس(ع) آنچنان از امامان بزرگوار بهره برد و به مقام والایی رسید که امام حسین(ع) در روز تاسوعا فرمودند: «برادرم عباس، جانم به فدایت».

* حضرت سجاد(ع) در روایتی فرموده‌اند: «همه شهدا در روز قیامت غبطه مقام ابوالفضل العباس را می‌خورند» شما علت رسیدن به این جایگاه را چه می‌دانید؟

از مهم‌ترین ویژگی‌های حضرت عباس(ع) داشتن معرفت بود. او آنچنان معرفت داشت که ذره‌ای در اطاعت از امام خودش و موقعیتی که داشت کوتاه نیامد و به دلیل اینکه در وظیفه‌اش هیچ کوتاهی نکرد بین شهدا مقام ممتازی پیدا کرد. عباس(ع) بنده صالح و کاملی بود که مطیع خدا و رسول خدا(ص) و امامان هم‌عصر خود بود. بصیرت او سبب شد که شهادتش هم در اوج باشد؛ زیرا شهادت تمام فضائل اخلاقی را در بر می‌گیرد. عباس(ع) بنده صالح و موحدی بود که شهادت ثمره ایمان، معرفت، علم و ادب او به حساب می‌آمد. عبادت و سجده‌های طولانی او در تاریخ ماندگار است. تا جایی که در بحارالانوار نقل شده که قاتل آن حضرت پس از به شهادت رساندن ایشان می‌گوید: من مردی را که در وسط پیشانی او اثر سجده بود کشتم که نامش عباس بود. این ویژگی عباس برای تمامی شیعیان درس بزرگی است تا بندگی خدا را در رأس همه کارهای خود قرار دهند. وفاداری، معرفت، جانفشانی، ایثارگری و در نهایت شهادت او موجب شد در بین شهدا مقام ممتازی پیدا کند. به همین دلیل گفته می‌شود همه شهیدان عالم وجود در روز قیامت آرزو می‌کنند که ‌ای کاش مقام حضرت عباس(ع) را داشتند.

البته اگر حضرت عباس(ع) عظمتی پیدا کرد تنها به دلیل فداکاری نبود؛ بلکه شناخت، معرفت کامل و داشتن یقین به مقام ولایت در زمان خود و فداکاری در این راه زمینه‌ساز رسیدن به چنین مقامی بود. هنگامی که امام صادق(ع) می‌خواهد از عموی خود یاد کند، با وجود فضیلت‌های بسیار حضرت عباس(ع) در مورد ایشان می‌فرماید: «کان نافذ البصیره». یعنی اوج شخصیت و مقام معنوی حضرت عباس(ع) به دلیل بصیرت نافذ ایشان است و جانفشانی در راه برادر ثمره داشتن چنین بصیرتی بود.

به بصیرت حضرت عباس(ع) اشاره کردید؛ در این باره بیشتر برایمان توضیح می‌دهید؟

بصیرت یعنی ایشان ذره‌ای در ولایت‌مداری و امام‌شناسی تردید نداشتند. این در حالی است که می‌دانیم همه فرزندان ائمه(ع) در فتنه‌ها سربلند نبودند، اما حضرت عباس(ع) در امتحان‌ها و مراحل مختلف آنچنان از خود بصیرتی نشان می‌داد که همه متعجب می‌شدند. رد امان‌نامه شمر بن ذی‌الجوشن در عصر روز نهم محرم توسط عباس(ع) از مواردی است که نشان از بصیرت والای او داشت و حکایت از این دارد که در حوادثی که پیش آمد ذره‌ای اشتباه نکرد و به همین دلیل الگو و اسوه بابصیرتان معرفی شد. او در سلوک دینی خود لحظه‌ای درنگ نکرد و راه مستقیم را گم نکرد زیرا که او فرزند راه مستقیم خدا، علی(ع) است به همین دلیل او را نافذالبصیره می‌شناسیم.

بیشتر شناختی که از حضرت عباس(ع) داریم مربوط به واقعه عاشوراست؛ پیش از آن چه گزارش‌هایی از ایشان در تاریخ وجود دارد؟

واقعه کربلا و رشادت‌های علمدار آن اوج زندگی آن حضرت بود اما پیش از آن هم موارد بسیاری ذکر شده است. در کتاب معارف‌السبطین آمده است که «عباس(ع) فردی است که از نظر سیره و سیما شباهت بسیاری با امام علی(ع) دارد و همانند برادرانش در دوره حکومت امیرالمؤمنین در رکاب ولی جامعه بود. عباس(ع) در روزهای سخت صفین با وجود سن کم، در صحنه بود و در گزارش‌های روایی و تاریخی آمده که وارد نبرد شد و تنی چند از سربازان معاویه را از پای درآورد. نیز گفته شده که عباس(ع) در کنار برادرش حسین(ع) در صفین برای دور ساختن دشمن از فرات و آوردن آب حضور داشته است.»

علاوه بر آن او در عصر امامت امام حسن(ع) موضعی موافق امام داشت و پس از بازگشت امام حسن(ع) به مدینه در کنار او به یاری نیازمندان شتافت. او همانند پدر، ایتام گرسنه را سیر می‌کرد، برهنگان را می‌پوشانید، پیادگان را سوار می‌کرد و زیردستان و ضعیفان را نوازش و دستگیری می‌کرد. در مرام عباس(ع) اطاعت محض از امام عصر خودش وجود دارد. او در هنگام امامت امام حسن(ع) مانند یک پیرو کامل، فرموده امام را اطاعت کرد و سکوت عالمانه و امام‌گونه را ترجیح داد. وفاداری حضرت عباس(ع) به تصمیم امام حسن(ع)، همانند وفاداری او در قیام عاشورا و تصمیم امام حسین(ع) است. حرکتی که برگرفته از مکتب علوی و سیره نبوی است.

منبع: روزنامه قدس