به گزارش گروه فرهنگی قدس‌آنلاین، امام عسکری(ع) را به دوران حصر سیاسی در پادگان نظامی عباسیان می‌شناسیم، امامی که در دوران کوتاه امامت، همه تلاش خود را حول محور آماده سازی شیعه برای دوران غیبت صرف کرد. این مهم‌ترین وجه از اقدام‌هایی است که می‌توان در برنامه‌ریزی بلند مدت امام یازدهم شیعیان دید، اما غفلت از شخصیت علمی آن امام، ستمی است که شیعه به واسطه جبر تاریخ به خود روا داشته است. فقه، کلام و تفسیر سه محور فعالیت‌های امام در دوران حصر است که ثمره آن نظام سازی مرجعیت برای دوران غیبت است. حجت الاسلام عبدالکریم پاک‌نیا تبریزی، نویسنده، مورخ و استاد حوزه و دانشگاه در گفت وگوی پیش رو وجوه دیگری از مکتب علمی و فرهنگی امام عسکری(ع) را بازخوانی می‌کند.

? یکی از ویژگی‌هایی که در مورد شخصیت امام حسن عسکری(ع) کمتر مورد توجه قرار گرفته، نقش و جایگاه علمی امام است، چرا این غفلت در تاریخ شیعه صورت گرفته است؟

امام عسکری(ع) دارای نظرات و دیدگاه‌های علمی در علوم مختلف چون فقه، کلام و تفسیر است، اما همان‌گونه که شما گفتید مورد غفلت واقع شده است. امام حسن عسکری(ع) در عرصه فقهی با وجود محدودیت‌های سیاسی و حصر طولانی مدت که تشکیل کرسی‌های علمی را با مشکل مواجه می‌کرد، صاحب دیدگاه هستند و سؤالات بسیاری از امام پرسیده شده و پاسخ‌های امام نیز در منابع فقهی و حدیثی آمده است. همه زوایای زندگی امام در تاریخ مورد توجه قرار نگرفته، به همین دلیل ما در معرفی وجهه فقهی امام غفلت کرده‌ایم. دلیل این اتفاق شرایط سیاسی و اجتماعی است که شاگردان و اصحاب امام در آن قرار داشتند در صورتی که امام باقر و صادق(ع) با توجه به شرایط و موقعیت ویژه‌ای که خود و شاگردان داشتند، توانستند مانور بیشتری در عرصه ترویج علوم و کرسی‌های نظریه پردازی بدهند. صحابه و شاگردان صادقین(ع) نیز در پررنگ‌تر شدن نقش آن‌ها در عرصه توسعه علمی مسلمانان بسیار فعال بودند.

افرادی مانند زراره و محمد بن مسلم پرچمدار این حرکت بودند، اما شاگردان امام عسکری(ع) به دلیل حضور در منطقه نظامی و سایه سنگین حکومت، قدرت مانور کمتری داشتند، به علاوه مطرح کردن بیش از اندازه فعالیت‌های علمی و فرهنگی امام موجب حساسیت بیشتر دستگاه حاکم شده و موجب بیشتر شدن محدودیت‌ها می‌شد. این عوامل موجب شد تا وجهه علمی و فقهی امام عسکری(ع) کمتر مورد توجه شیعیان قرار گیرد؛ هرچند نمونه‌هایی از پرسش و پاسخ‌های فقهی امام روایت شده است که نشان از رویکرد علمی امام دارد.  

در مورد تفسیر منسوب به امام، روایتی از شیخ صدوق نقل شده که دو نفر از شاگردان امام با زحمت به سامرا سفر کرده و هفت سال کتابت آن تفسیر را در شرایط سخت سیاسی عهده دار شدند. به عقیده علمای شیعه و مفسران، تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) یکی از بهترین منابع تفسیری شیعه است. در این تفسیر امام عسکری(ع) برخی مسائل مانند ویژگی‌های شخصیتی حضرت زهرا(س) و چرایی الگو شدن آن حضرت برای بانوان، ضرورت و چرایی توسل به اهل بیت(ع) و ضرر عالمان ریاکار برای شیعیان را مطرح کردند. امام ضرر عالمان ریاکار را از لشکر یزید برای شیعیان بیشتر دانستند، چون این افراد اعتقادات مردم را ذبح می‌کنند، مشکلی که جامعه ما امروز بیش از هر زمان دیگری با آن مواجه است.

? چرا امام عسکری(ع) به موضوع فقه و مسائل مستحدثه شرعی توجه داشتند؟

یکی از شیوه‌های امامت ائمه معصومین، حل کردن مسائل فقهی و شرعی روزمره مردم است. با توجه به شرایط خاص دوره امامت حضرت و محدودیت‌هایی که از نظر سیاسی برای ایشان لحاظ شده بود و نیز مدت کوتاه دوران امامت امام، این اندازه از احکام شرعی و اصول فقهی که از امام به دست ما رسیده، نشان دهنده توجه ایشان به موضوع فقه است. از همین رو امام عسکری(ع) را «امام فقیه» می‌نامند. امام مسائل شرعی را در معاملات، مسائل عبادی، تقیه و... بیان و ملاک عمل یک مسلمان را مطرح کردند. بیداری و آگاهی مؤمنان به مسائل شرعی دلیل توجه امام به فقه در دوره اختناق عباسی است.

 چه شرایط فرهنگی و اجتماعی در جامعه عصر امام وجود داشت که حضرت به مسئله بیداری شیعیان با طرح مسائل کلامی، فقهی و تفسیری توجه کردند؟

حدیثی از امام عسکری(ع) در کتاب احتجاج طبرسی نقل شده که یکی از صحابه امام گفت: یکی از شیعیان می‌گوید که گرفتار مخالفان مذهب شیعه شده و جانم در خطر است، چه کنم؟ حضرت به آن صحابی توصیه کردند که روش تقیه را به شیعیان گرفتار در بندِ مخالفان آموزش دهد. به فرموده امام، تقیه جزء اعتقادات شیعیان است و رعایت کردن آن و حفظ اسرار شیعیان بسیار مهم است. دلیل آن نیز وجود شرایط خاص سیاسی است که حضرت و شیعیان در آن عصر گرفتار بودند. علاوه بر این، شرایط فکری و فرهنگی نیز بحرانی بود و نحله‌های فکری نیز جولان و یکه تازی داشتند، به همین دلیل توصیه امام حفظ اسرار آل محمد(ص) و ضرورت آگاهی مؤمنان از وضعیت موجود بود.

محمد بن حسن صفار یکی از علمای هم‌دوره امام است که بسیاری از مسائل عقیدتی و شرعی را استفتا کرده که منبع استناد فقها و متکلمین شیعه است. برخی از این روایات در کتاب «من لایحضره الفقیه» شیخ صدوق نقل شده است. اما نکته‌ای که نباید از آن غافل شد این است که دلیل اینکه دامنه علمای مرتبط با امام محدود بوده، حفظ جان علمای شیعه است.

? شما اشاره کردید که استفتائاتی که از امام شده، منبع علمی بسیاری از علمای ما بوده، آیا این روش امام در نظام سازی روحانیت و مرجعیت نقش آفرین بوده است؟

نکته مهمی که باید به آن توجه کنیم این است که آنچه امام در پاسخ به استفتائات بیان می‌کند ادله شرعی، سنت و حکم الهی است و بر دلیل فقیه برتری دارد. آنچه از امام عسکری(ع) در منابع فقهی مانند تهذیب الاحکام شیخ طوسی، وسایل الشیعه و من لایحضره الفقیه شیخ صدوق بیان شده، در گسترش استنباط‌های فقهای شیعه مؤثر بوده است. بنابراین می‌توان مدعی شد که روش شناسی فقهی امام در ساماندهی نظام روحانیت مؤثر بوده است.

? در حوزه فرهنگ عمومی چطور؟

روایت اربعین امام عسکری(ع) یکی از استراتژیک‌ترین احادیثی است که از امام نقل شده؛ در این روایت 5 نشانه برای شیعیان بیان شده است؛ انگشتر به دست راست کردن، بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در قرائت سوره حمد نماز، نافله‌های مستحبی، زیارت اربعین و... و.

اگر امروز زیارت اربعین به این مرز از گستردگی رسیده است، ثمره روایت امام عسکری(ع) است، زیرا غیر از این ما روایت دیگری برای استحباب زیارت اربعین نداریم. راهبرد فرهنگی امام عسکری(ع) در دوره ما اثربخشی ویژه‌ای داشته و امروزه به یکی از کارکردهای مهم فرهنگی عاشورا تبدیل شده است.  

بررسی شیوه تربیت علمی امام، راهبردهای فرهنگی، روش شناسی فقهی و تفسیری پیشوای یازدهم نشان از اهمیت آینده شیعه در دوره غیبت دارد. در واقع نمی‌توان از این منظرِ فعالیت امام عسکری(ع) غافل شد که آینده شیعه در دوره غیبت در دستان ایشان قوام یافته است. این اتفاق گاه در معرفی پیشوای دوازدهم به یاران خاص رخ داده و گاه با رونق مجدد فقه، کلام و تفسیر. امام عسکری(ع) در دو جبهه آینده شیعه را در دوران غیبت بیمه کردند؛ جبهه علمی و فقهی و جبهه فرهنگی.