یک استاد تاریخ اسلام در گفت‌وگو با آستان نیوز:
1400-07-13
نجات انسان‌ها و گره‌گشایی از مردم شرط مسلمانی در سیره پیامبر(ص) است
یک استاد تاریخ اسلام با بیان اینکه پیامبر(ص) نجات انسان‌ها از آلام و گره‌گشایی از مردم را شرط مسلمانی می‌دانستند، گفت: ایشان محبوب‌ترین افراد نزد خدا را کسانی معرفی کرده‌اند که مردم سود بیشتری از آنها می‌برند؛ و در این سود بردن بین مسلمان و غیرمسلمان تفاوتی قائل نیستند.
به گزارش آستان‌نیوز، به مناسبت فرا رسیدن سالروز رحلت پیامبر ختمی مرتبت حضرت محمد مصطفی(ص) و با توجه به انتخاب شعار «همه خادم الرضائیم؛ نجان انسان رسم مسلمانی» توسط آستان قدس رضوی برای دهه پایانی ماه صفر، به منظور بررسی گره‌گشایی‌های مومنانه در سیره فردی و اجتماعی نبی خاتم(ص) با حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم پاک‌نیا، استاد تاریخ اسلام و صاحب آثاری همچون «ویژگی‌های امام رضا(ع)» و «امام جواد(ع)؛ الگوی دانشمندان جوان» گفت‌وگویی ترتیب داده‌ایم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می‌شود:
مروت، مدارا و گره‌گشایی از کار خلق در سیره حضرت رسول(ص) چه کیفیت و تعریفی داشته است؟
سیره اجتماعی پیامبر(ص) از مهمترین علل موفقیت آن حضرت(ص) در دعوت عمومی به اسلام است چرا که خدای متعال در قرآن ایشان را به دلیل روابط عمومی و ارتباطات اجتماعی بالا ستوده و می‌فرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ. وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ » این یعنی رابطه خوبی که حضرت رسول(ص) با مردم داشتند و اخلاق نرم و مدارایی که در ارتباط با آنها اعمال می‌کردند، سبب شد آن همه طرفدار و پیرو داشته باشند. مهم آنکه گره‌گشایی از کار مردم در سیره اجتماعی پیامبر(ص) در اوج قرار داشته است. باید توجه داشت دینی که رسول خاتم(ص) برای بشریت به ارمغان آورده، دین فطرت است و فطرت پاک انسانی بر مهرورزی اتکا دارد چنان که قرآن بر مهر و محبت به انسان‌ها تاکید دارد. پیامبر اکرم(ص) در کنار عمل شخصی که خود در سیره‌شان و در موضوع گره‌گشایی‌های مومنانه داشتند توصیه‌هایی زیبا و کاربردی نیز در این باره به امت دارند چنان که در یک توصیه می‌فرمایند: بنده‌ای از بندگان خدا در اثر اینکه شاخه درختی را از سر راه مسلمانان برداشت، اهل بهشت شد؛ این یعنی حتی گره‌گشایی‌های کوچک می‌تواند ما را بهشتی کند. در حدیث معروف دیگری از ایشان که در کتاب کافی آمده است، پیامبر(ص) می‌فرمایند: اگر مسلمانی شبی را صبح کند و در فکر دیگر مسلمانان نباشد، مسلمان نیست.
از این نظرگاه، پیغمبر اکرم(ص) دلیل و راز محبوبیت انسان‌ها در درگاه الهی را چه ویژگی‌ای می‌دانستند؟
امام صادق (ع) می فرمایند: از پیامبر(ص) سوال شد: محبوب‌ترین انسان‌ها نزد خداوند کیست؛ ایشان در پاسخ فرمودند: آنکه بیشتر سودش به مردم می‌رسد. در زمانه ما هم الهام از این سیره گستره‌ای وسیع دارد همچون گره‌گشایی در ادارات و دادن پاسخ صحیح و رسیدگی به کار ارباب رجوع. همچنین است استفاده‌ای که افراد مشهور و صاحب نفوذ از موقعیت اجتماعی خودشان برای حل امور مردم می‌توانند داشته باشند. از این رو، هر نوع گره‌گشایی از کارها و مشکلات مردم عمل به سنت و سیره پیامبر اعظم(ص) است.
این گره‌گشایی چه مصادیقی در سیره نبوی(ص) دارد و در چه ابعاد به امت آن را می‌آموزند؟
پیامبر(ص) هم مستقیما در این باره عمل داشتند و هم به ما سبک گره‌گشایی از مردم را آموزش داده‌اند. یکی از موارد این گره‌گشایی، کمک فکری و انگیزه دادن به مردم است. نقل است شخصی گرفتار به حضرت رسول(ص) برای حل مشکل‌اش رجوع کرد و از ایشان درخواست کمک نمود. پیامبر(ص) فرمودند: ما می‌توانیم به تو مالی ببخشیم اما اگر از خدا بخواهی تو را کفایت می‌کند. این درخواست و این پاسخ سه مرتبه تکرار شد و در نهایت آن فرد گرفتار، تصمیم گرفت در اصطلاح امروزی کارآفرینی کند و درنتیجه آن سرمایه و مال یافت بدون آنکه از آبرو و اعتبارش مایه بگذارد؛ بنابر این، بالاترین کمک و برتر از کمک‌های مالی انگیزه‌بخشی، مشورت و کمک فکری دادن به مردم گرفتار به ویژه در مشکلات خانوادگی است. در «حیات القلوب» مرحوم علامه مجلسی نقل شده که پیامبر اکرم(ص) با یکی از صحابی از اطراف مدینه عبور می‌کردند، زنی را دیدند که از چاه آب می‌کشید، حضرات(ص) پیش رفتند و خواستند به آن زن کمک کنند. آن زن بدون آنکه رسول خدا(ص) را بشناسد آیه ای از قرآن را قرائت کرد: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ» ... آن صحابی خواست مشک آب پیرزن را حمل کند اما پیغمبر(ص) اجازه ندادند و فرمودند: من به تحمل سختی‌ها و مشقات امت سزاوارترم!. وقتی فرزندان آن زن از چگونگی حمل مشک آب به آن سنگینی از مادرشان سوال کردند، آن زن پاسخ داد جوانمردی شیرین سخن، زیباروی و خوش‌خُلق این مشک را برای من آورد؛ آنگاه بود که فرزندان دریافتند پیامبر خدا(ص) به مادرشان کمک کرده است.
پیامبر اکرم(ص) نسبت به نجات انسان‌ها به عنوان رسم مسلمانی چه نگاهی داشتند و در این باره برای امت چه مواریث و سنتی را به یادگار گذاشته‌اند؟
از دیگر مصادیق گره‌گشایی‌های مومنانه در سیره پیامبر(ص) سهیم کردن دیگران در نعمت‌ها و شادی‌هایی است که خدا به بندگان مرحمت کرده است، چنان که ایشان می‌فرمایند: برترین و دوست داشتنی‌ترین سفره نزد خدا آن است که دستان بسیاری به سمت آن دراز شود؛ یعنی همه از آن بهره‌مند شوند، ایشان ما را راهنمایی کرده و می‌فرمایند: نه تنها از مسلمانان بلکه از غیرمسلمانان نیز باید دست‌گیری شود. ایشان حتی درباره اهل ذمه یعنی پیروان ادیان که در پناه اسلام هستند، تاکید می‌کردند که به آنها آزار نرسانید و می‌فرمایند: اگر کسی به معاندان اسلام بالاتر از وسع انها تکلیف کند، روز قیامت من دشمن او خواهم بود.
برخی فکر می‌کنند صدقه دادن صرفا به مسلمانان ضرورت دارد اما پیامبر اکرم(ص) بر صدقه دادن به غیر مسلمانان هم تاکید می‌کنند. اساسا ایشان مبعوث شدند که انسان‌ها را از هلاکت و گمراهی نجات دهند. در جنگ حنین که در سال هشتم هجری واقع شد و با پیروزی مسلمانان همراه بود غنایم و اسرای بسیاری نصیب سپاه اسلام شد. دختر حاتم طایی نیز در میان اسرا بود. وقتی او حضرت رسول(ص) را از نزدیک دید، گفت: من دختر حاتم طایی هستم پدرم مردی سخاوتمند بود و حوائج مردم را برطرف می‌کرد و از آنها گره‌گشایی می‌نمود و مهمان‌نواز بود. پیامبر(ص) خطاب به او فرمودند: این صفات از ویژگی‌های مومنان راستین است سپس به دلیل احترام به حاتم و فضایل نیک و گره‌گشایی‌های مومنانه او دختر وی را آزاد کردند و با احترام به محلی که مد نظر داشت، او را فرستادند. این دختر بعد از آزادی از اسارت، به اسلام علاقه‌ای وافر یافت و حتی برادرش را هم که به شام گریخته بود به اسلام تشویق کرد. او به مدینه آمد و به محضر پیامبر(ص) رسید و به اسلام تشرف یافت. علاقه‌مندی او به اسلام و پیامبر(ص) تا جایی پیش رفت که نهایتا سه فرزند خود را در جنگ صفین در رکاب امیرالمومنین(ع) تقدیم کرد که به شهادت رسیدند. اینچنین بود سیره پیامبر رحمت(ص) که با رافت و گره‌گشایی و فضیلت دادن به کمک مومنانه، دل‌ها را صید می‌کردند .
فرزندان پیامبر(ص) یعنی ائمه هدی(ع) به ویژه امام رضا(ع) که ایشان را به عنوان امام رئوف می‌شناسیم در گره‌گشایی‌های مومنانه و نجات انسان‌ها چقدر از جدشان رسول خدا(ص) الگو گرفته و این الگو را پیاده کرده‌اند؟
ما اهل بیت(ع) را این گونه می‌شناسیم که همیشه دست نیازمندان را گرفته و از آنها گره‌گشایی کرده‌اند. امام حسین(ع) می‌فرمایند: ای مردم بدانید نیازمندانی که به شما رجوع می‌کنند، نعمت خدا هستند، نعمت‌ها را افسرده نکنید (آنها را از خود نرانید)، اگر این نعمت را شکر نگویید از دست‌تان می‌رود. امام سجاد (ع) نیز در دعای بیستم صحیفه سجادیه که به مکارم الاخلاق مشهور است، می‌فرمایند: خدایا! انجام کارهای خیر برای مردم را به دست من اجرا کن و خدمتم را با منت بی‌اثر نگردان.
در کتاب‌های حدیثی و فقهی ما باب‌هایی متعدد در موضوع گره‌گشایی با عنوان قضای حاجت مومن یا اهتمام به امور مسلمین داریم که ذیل این ابواب توصیه‌های کلامی سودمندی از اهل بیت(ع) به ما رسیده است چنانکه حضرت سیدالشهداء(ع) می‌فرمایند: هر کس اندوهی را از دل اهل ایمان بزداید، خدا غم‌های او را می‌زداید. در این باره از امام رضا (ع) نیز روایات پرتعدادی در دست است چنانکه ایشان چه در زمان حضور و سکونت در مدینه و نیز پس از هجرت به خراسان به گره‌گشایی از مردم اهتمام داشتند و امروز بعد از شهادت‌شان نیز آستان قدس آن حضرت(ع) از مراکز مهم گره‌گشایی در جهان اسلام است.
گفت‌وگو: آمنه مستقیمی
