چهارشنبه 3 شهریور 1400 - 10:36
حجت‌الاسلام عبدالکریم پاک‌نیا کارشناس تاریخ اسلام در گفت‌وگو با قدس:
امام رضا(ع) در احیای عاشورا زینب‌وار عمل کرد
آمنه مستقیمی
امام رضا و عاشورا
«حضرت ثامن الحجج(ع) برای پیشبرد اهداف فرهنگی، ولایتعهدی را پذیرفتند و در ظاهر با طاغوت زمان همراه شدند اما در باطن در جنگ فرهنگی و نرم فعال بودند.
اگرچه ایشان مثل جدشان سیدالشهدا(ع) با حکومت طاغوت برخورد نظامی نکردند [چراکه شیوه‌های اهل بیت(ع) در 250 سال حضور و امامت متنوع بوده است] اما هدفشان همان اهداف نهضت حسینی بود. امام رضا(ع) زینب‌گونه و شبیه به امام سجاد(ع) برای احیا و استمرار عاشورا عمل کردند»؛ این جملات بخشی از گفت‌وگوی حجت‌الاسلام عبدالکریم پاک‌نیا، استاد تاریخ اسلام و صاحب آثار متعدد در سیره اهل بیت(ع) همچون «الخصائص الرضویة» است که درباره استمرار نهضت عاشورا در سیره امام رضا(ع) با قدس در میان گذاشته و مشروح آن در ادامه تقدیم حضورتان می‌شود.
با توجه به اینکه اهل بیت(ع) همگی نور واحد و هم‌هدف هستند، اهداف نهضت عاشورای حسینی در سیره امام رضا(ع) با چه کیفیت و راهبردهایی دنبال و احیا شده است؟
این مسئله در سیره امام رضا(ع) بسیار گسترده و واضح بیان و دنبال شده است؛ عاشورا در سیره ایشان جایگاهی ویژه دارد و آن حضرت(ع) اهتمامی ویژه برای زنده نگه داشتن نهضت حسینی داشته‌اند. البته حضرت ثامن‌الحجج(ع) روش‌های متنوعی را در این باره به کار گرفته‌اند؛ چنان که گاهی با برجسته کردن روز عاشورا و تعظیم این روز به عنوان روز مصیبت اهل بیت(ع) به این مهم اقدام کرده‌اند. مرحوم مجلسی در «بحارالانوار» نقل می‌کند امام رضا(ع) فرمودند: هر کس روز عاشورا روز غم و اندوه او باشد، خداوند روز قیامت را روز شادی و فرح او قرار می‌دهد... این یعنی تأکید حضرت رضا(ع) بر عزاداری بر مصائب حضرت سیدالشهدا(ع).
همچنین، امام رضا(ع) به تعظیم عاشورا به این معنا که اندیشه‌های حسینی در جامعه گسترش بیابد، تأکید و توجه ویژه داشتند و برای همین مهم بر عزاداری و برگزاری مجالس محرم برای تبیین مفاهیم و ارزش‌ها و شخصیت‌های عاشورایی سفارش می‌کردند. امام رضا(ع) با تبیین سیره پدرشان در بزرگداشت محرم مردم را به سوگواری و غم و اندوه در مصائب اهل بیت(ع) تشویق کرده و آن‌ها را به استمرار ارزش‌های حسینی فرا می‌خواندند و می‌فرمودند: چون ماه محرم می‌رسید، کسی پدرم را خندان نمیدید... چون روز دهم فرا می‌رسید آن روز، روز سوگواری و اندوه و گریه او بود.
امام رضا(ع) در بُعد فرهنگی برای احیای نهضت حسینی چه اقداماتی انجام دادند و برکات این سیره رضوی چه بوده است؟
شیوه دیگر حضرت ثامن الحجج(ع) برای احیا و استمرار محرم حسینی، تشویق شعرا و ادبا برای تبلیغ و احیای فرهنگ عاشوراست. ایشان به دعبل فرمودند: دوست دارم برایم شعری بسُرایی چراکه این روزها، روزهای غم و اندوهی است که بر ما خاندان رسالت(ع) رفته است. ایشان عملاً برای جد شهیدشان(ع) مجلس گرفته و خانواده را آماده کردند و از دعبل خواستند در رثای اباعبدالله(ع) برای ایشان مرثیه‌سرایی و شعرخوانی کند و این کار را از شیوه‌های نصرت اهل بیت(ع) برشمرده‌اند؛ این یعنی مرثیه‌خوانی و عزاداری و برجسته‌سازی مظلومیت اهل بیت(ع) از شیوه‌های نصرت آل الله(ع) است. امام رضا(ع) در توصیه و عمل به این شیوه، بر جنگ فرهنگی تصریح دارند و برای مقابله با این جنگ، نصرت‌طلبی می‌کنند.
روش فرهنگی دیگر امام رضا(ع) برای احیا و استمرار ارزش‌ها و اهداف عاشورا، ترغیب امت به گریه بر مصائب امام حسین(ع) است؛ ایشان می‌فرمایند: هر گاه می‌خواهید گریه کنید، بر حسین‌بن علی بن ابی‌طالب(ع) گریه کنید، چراکه او را سر بریدند. باید توجه داشت گریه بر امام حسین(ع) آثار فراوانی دارد، نخست عزاداری و پس از آن همدلی عمیق و ارتباط عاطفی ماندگار با عاشوراییان؛ همچنین این گریه نماد ظلم‌ستیزی و بیان مظلومیت مظلومان است از این رو، گریه بر امام حسین(ع) عزتمندانه و جهت‌دار است نه ذلیلانه و خوارکننده. این گریه عاشورا را در تاریخ زنده نگه می‌دارد.
امام رضا(ع) چه برکاتی را برای گریستن بر مصائب سیدالشهدا(ع) برمی‌شمارند و این برکات در سیره ایشان به چه گریه‌ای اختصاص دارد؟
امام(ع) به تبیین آثار احیای عاشورا تأکید داشتند و می‌فرمودند: گریستن بر امام حسین(ع) گناهان بزرگ را فرو می‌ریزد... یعنی مردم بدانید احیای عاشورا از مسیر گریه و اشک، از بین برنده گناهان است. ایشان به ریان بن شبیب فرمودند: اگر در مصائب سیدالشهدا(ع) به گونه‌ای گریه کنی که اشک‌های تو بر گونه‌هایت جاری شوند، خدا همه گناهان تو را می‌آمرزد. البته مقصود گریه همراه با معرفت و جهت‌دار و همراه با مرام حسینی است وگرنه صرف گریه همراه با احساس و توأم با استمرار گناه، چنین تأثیری ندارد؛ بنابر آموزه‌های رضوی گریه بر امام حسین(ع) باید انقلاب‌آفرین و متحول‌کننده باشد.
امام رضا(ع) برای احیای عاشورا به تبیین فضائل سیدالشهدا(ع) نیز اهتمام داشتند، ایشان می‌فرمودند: پیامبر(ص) وقتی امام حسین(ع) را که کودک بودند، می‌دیدند به ایشان سلام داده و می‌فرمودند: خوش آمدی یا اباعبدالله! و به ایشان مباهات می‌کردند.
امام رضا(ع) از فرصت ولایتعهدی اجباری مأمون و حضور در دستگاه خلافت چه استفاده‌ای برای احیا و استمرار نهضت حسینی کرده‌اند؟
امام رضا(ع) در میان ائمه(ع) فرصت بیشتری برای ترویج و تبلیغ فرهنگ و نهضت عاشورا در اختیار داشته‌اند چنان که در زمان ولایتعهدی اجباری مأمون، پیام عاشورا به‌ویژه در همراهی با مظلومان و سر باز زدن از معیت با ظالمان را عملی کردند. حرکات و سکنات ایشان در آن دوران نشانگر این پیام عاشوراست که ما هرگز با ستمکاران همراه نمی‌شویم و این مهم را از موضع قدرت نشان دادند.
امام رضا(ع) به برگزاری مجالس اهل بیت(ع) علاقه‌ای ویژه داشتند و می‌فرمودند: هر کس در مجلسی بنشیند که در آن مرام و معارف ما احیا شود و استمرار یابد، دلش در روزی که همه دل‌ها می‌میرند، نمی‌میرد؛ از این رو، حضرت ثامن الائمه(ع) چه در مدینه، چه در مسیر هجرت و نیز در ایران به برپایی این مجالس اهتمام داشتند و آثار و برکات آن را هم تبیین می‌کردند.
باید توجه داشت امام رضا(ع) ولایتعهدی را برای حفظ کیان اسلام و تشیع پذیرفتند چنان که امام حسن(ع) به همین دلیل ناگزیر به صلح با معاویه شدند. بنابراین حضرت ثامن الحجج(ع) برای پیشبرد اهداف فرهنگی، ولایتعهدی را پذیرفتند و در ظاهر با طاغوت زمان همراه شدند اما در باطن در جنگ فرهنگی و نرم فعال بودند.
اگرچه ایشان مثل جدشان سیدالشهدا(ع) با حکومت طاغوت برخورد نظامی نکردند -چراکه شیوه‌های اهل بیت(ع) در 250 سال حضور و امامت متنوع بوده است- اما هدفشان همان اهداف نهضت حسینی بود، امام رضا(ع) زینب‌گونه و شبیه به امام سجاد(ع) برای احیا و استمرار عاشورا عمل کردند.
امام رضا(ع) در کنار جنبه‌های ایجابی و تبیینی به جنبه‌های سلبی نیز در مواجهه با عاشورا توجه داشتند و مانع تحریف این واقعه می‌شدند، چنان که در مقابل برخی که می‌گفتند: خدا امام حسین(ع) را مانند عیسی(ع) به آسمان برده و حضرت سیدالشهدا(ع) کشته نشده و برای این ادعا به آیه «لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا» استناد می‌کردند، فرمودند: این‌ها دروغ می‌گویند و مشمول غضب الهی می‌شوند، لعنت خدا بر منکران عاشورا! رسول خدا(ص) خبر عاشورا را داده‌اند. حضرت ثامن الحجج(ع) مراقب بودند مبادا پیام عاشورا به خوبی به جامعه منتقل نشود.
زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) در سیره رضوی چه جایگاهی دارد و ارزش و جایگاه تربت حسینی در این سیره چگونه تبیین شده است؟
از دیگر روش‌های امام رضا(ع) برای احیا و اقامه ارزش‌های عاشورایی، توجه ویژه به تربت حسینی است؛ ابن قولویه با واسطه نقل می‌کند بسته‌ای از خراسان و از امام رضا(ع) به دستم رسید و وقتی گشودم در آن خاکی یافتم و از پیک پرسیدم: این چیست؟ پاسخ داد: تربت امام حسین(ع) است. این هدیه به اذن و مشیت خدا شما را از بلایا دور و مصون می‌دارد.
لعنت بر قاتلان امام حسین(ع) و آرزو و تمنای همراهی با امام هم در سیره رضوی جایگاهی ویژه دارد، چنان که فرمودند: اگر دوست دارید ثواب یاری سیدالشهدا(ع) را پیدا کنید هر گاه به یاد ایشان افتادید، بگویید: «یا لَیتَنا کنا مَعَک».
ایشان با ترغیب به زیارت امام حسین(ع) با تأکید بر عارفاً بحقه می‌فرمایند: هر کس قبر اباعبدالله(ع) را در کنار شریعه فرات زیارت کند همانند کسی است که به زیارت خدا بر عرش او رفته است... در شرح این حدیث آمده چون رؤیت خدا مقدور نیست، خدای متعال به زیارت سیدالشهدا(ع) چنین شأنی داده است.
علاوه بر این، امام رضا(ع) فرمودند: هر کس قبر حضرت سیدالشهدا(ع) را با معرفت زیارت کند خداوند او را در زمره مقربان خود در اعلی علیین قرار می‌دهد. ایشان بر شناخت و معرفت نسبت به امام حسین(ع) تأکید داشتند، اینکه زائر بداند اطاعت از این امام و پیروی از آن حضرت(ع) دستورات دین است نه صرفاً رفت و آمد به مکانی خاص.
محمدبن سلیمان به نقل از امام جواد(ع) آورده: معرفت یعنی بداند حجت خدا در روی زمین و راه شناخت حق، امام معصوم(ع) است؛ یعنی در سایه زیارت، بسیاری از ابعاد دین برای انسان مکشوف می‌شود. زیارت بدون معرفت جاهلانه است. امام رضا(ع) شیوه زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) را نیز آموزش داده و فرمودند: این زیارت در نیمه ماه رجب و نیمه شعبان مستحب است.
آستان قدس رضوی در ترویج و توسعه و احیای فرهنگ عاشورا در طول تاریخ چه نقشی داشته است؟
امام رضا(ع) پیام عاشورا را به شیوه عملی استمرار بخشیدند و حرم ایشان هم در طول تاریخ مرکز نشر پیام‌های عاشورایی شده و هر روز هم بر این نقش و جایگاه افزوده می‌شود به‌طوری‌که حرم امام رضا(ع) قطب عاشورایی نه فقط در ایران بلکه در همه جهان است. آستان قدس امام رضا(ع) در میان همه حرم‌ها فرصت بیشتری داشته تا محرم و صفر را احیا بدارد و پیام‌های نهضت حسینی را به طرق مختلف اعم از انتشار کتب و... نشر دهد؛ از این رو، آن آستان قدس و مضجع شریف از نظر فرهنگی و اجتماعی بیشترین تأثیر را در زنده نگه داشتن عاشورا داشته است.
