مصاحبه با روزنامه صبح نو
گفت‌وگو با حجت‌الاسلام پاک‌نیا درباره ریشه‌های پیاده‌روی اربعین در سیره معصومین و علمای شیعه
شهید نواب از علامه جعفری در مسیر پیاده‌روی محافظت می‌کرد
درباره زیارت اربعین و اساساً خود واژه «اربعین» ما در روایات و تاریخ اسلامی‌مان نکات مهمی داریم. واژه اربعین در متون دینی ما «مقدس» است و از ارزش والایی برخوردار است. مثلاً در روایات ما آثار حفظ چهل‌حدیث یا اخلاص عمل در چهل روز یا خواندن دعای عهد در چهل صبح یا کمال عقل انسان در چهل‌سالگی و مواردی از این قبیل آمده است که نشان می‌دهد که چهل مقدس است. اما درباره اربعین امام‌حسین؟ع؟ در کتاب «کامل‌الزیارات» نکات مهمی بیان شده است. معروف‌ترین حدیثی که درباره اربعین داریم که یکی از مستندات مهم زیارت اربعین است، همان روایت معروف امام حسن عسگری؟ع؟ است که ایشان زیارت اربعین را در کنار نمازهای یومیه قرار داده است و فرموده است که مؤمن یا همان شیعه، پنج نشانه دارد که یکی از نشانه‌های مهمش زیارت اربعین است. این سندی برای ما شده است که زیارت اربعین را در کنار سایر نمادهای ایمان قرار دهیم و اینکه اگر کسی بخواهد هویت و باورهای خودش را نشان بدهد، باید در زیارت اربعین حرکتی کرده باشد. یا حضور در حرم امام حسین؟ع؟ یا اگر نشد، از راه دور زیارت را انجام بدهد و به‌نوعی آمادگی خودش را برای بزرگداشت اربعین انجام دهد تا این نشانه ایمان او در زیارت اربعین تبلور پیدا کند. نکته مهم دیگر محتوای زیارتی است که امام صادق؟ع؟ برای ما قرار داده است. در متن زیارت اربعین نکات مهمی است که ما را با گذشته هزار و چهارصد ساله‌مان پیوند می‌دهد. وقتی می‌گوییم السَّلامُ عَلَی وَلِی اللهِ وَ حَبِیبِهِ، ولایت‌مداری را اولین بخش از این حرکت می‌شماریم. باید اول به‌عنوان ولایت سلام بدهیم.
در سیره معصومین از همان ابتدای شهادت امام حسین؟ع؟ تا همین اواخر در سیره علما آیا نشانه‌ای برای زیارت اربعین داشته‌ایم؟ اینکه مثلاً به زیارت رفته باشند و یا مناسک خاصی انجام داده باشند؟
سابقه زیارت اربعین به داستان جابر ابن عبدالله انصاری در سال 61 هجری برمی‌گردد. معروف است که ایشان به عنوان اولین زائر اباعبدالله در روز اربعین در کربلا حاضر شدند.
در زمان حکام سفاک و خون‌ریز اموی ایشان موفق شده است که این حرکت را آغاز کند. حضور امام سجاد؟ع؟ ، امام باقر؟ع؟ ، حضرت زینب ؟سها؟ و سایر اهل بیت؟عهم؟را در این زمینه می‌بینیم. البته درباره اینکه حضور حضرت زینب؟سها؟ در اربعین چه سالی بوده است، دو نظر وجود دارد؛ مرحوم قاضی طباطبایی در کتابش اثبات می‌کند که حضرت زینب؟سها؟ در همان اربعین اول حضور داشتند و نظر دوم هم این است که اربعین سال بعد بوده است. ما در اینجا نظر قاطعی نداریم و هر دو روایت موجود است و هر کدام طرفدار و دلیل خاص خودش را دارد.
درباره زیارت علمای شیعه هم بفرمایید.
گذشته از اهل بیت؟عهم؟ که حضور داشتند و ما می‌بینیم که مثلاً در کربلا مقام امام صادق؟ع؟ داریم و مقر ایشان در کربلا آنجا بوده است، بزرگان ما هم در این زمینه تلاش کرده‌اند. مثلاً مرحوم میرزا جوادآقا ملکی تبریزی بارها پیاده از نجف تا کربلا را طی کرده است.
درباره مراقبت و بزرگداشت اربعین حسینی در کتاب المراقبات می‌فرماید: به هر روی بر مراقبه‌کننده لازم است که بیستم صفر را برای خود روز حزن و ماتم قرار داده و بکوشد که امام شهید را در مزار حضرتش زیارت کند ولو اینکه یک بار در تمام عمرش باشد که این از نشانه‌های مؤمن است. بزرگان دیگری مانند شیخ انصاری، مرحوم حاج میرزاحسین نوری معروف به محدث نوری، علامه امینی، شهید نواب صفوی با وجود اینکه سن کمی داشته در نجف این عمل را ترک نمی‌کرده، علامه جعفری که در نجف بودند و ... پیاده‌روی را انجام می‌دادند.
اسناد این‌ها ثبت و ضبط است؟
بله. مثلاً علامه جعفری در خاطراتش نوشته است که ما با شهید نواب از مسیرهای بیابان با وجود خطراتی که بوده است، این مسیر را طی کردیم. حتی شخصی برایشان ایجاد ناامنی کرده که شهید نواب از علامه دفاع کرده تا به مزار امام‌حسین؟ع؟ رسیده‌اند.
بزرگان دیگری هم نوشته‌اند و گفته‌اند که این مسیر عرفانی و به‌ویژه نجف تا کربلا را طی کرده‌اند و خاطرات‌شان ثبت است. اینکه امروز یک جمعیت 25 میلیونی به زیارت اربعین می‌رود، ناگهان اتفاق نیفتاده است. این‌ها ریشه دارد و زمانی به دلایلی در آن وقفه ایجاد شده بود.
عده‌ای مطرح می‌کنند که مناسک‌سازی در دین اگر ریشه نداشته باشد، منجر به غلبه مناسک بر محتوای دین می‌شود. به نظر شما این درباره اربعین صادق است؟ اساساً خلاقیت در ایجاد مناسک اشکالی دارد؟
در مسائل عبادی، مانند زیارت را ما نمی‌توانیم ابداع کنیم. این‌ها ریشه روایی دارد و سندی از معصوم داریم. مثلاً درباره عاشورا، زیارت برای امام حسین؟ع؟ وجود دارد اما چنین برنامه پیاده‌روی گسترده را نداریم. چون به ما فرموده‌اند که زیارت اربعین نشانه شیعه است. با اینکه زیارت‌های دیگری هم امام حسین؟ع؟ دارد. ما نمی‌توانیم به نام دین یک برنامه عبادی درست کنیم. درباره ایام هم همین‌طور است. این سال‌ها مُد شده است که ایام‌های مختلف و وفیات مختلفی را درست می‌کنند در حالی‌که اربعین فقط مخصوص امام حسین؟ع؟ است. حتی پیامبر؟ص؟هم چنین چیزی ندارد. امامان ما هم چنین چیزی را ترویج کرده‌اند. ما نمی‌توانیم بگوییم مثلاً امام صادق؟ع؟، رییس مذهب ماست و باید برای ایشان هم چله بگیریم.
اگر بخواهیم چنین کاری کنیم بدون اینکه از علمای دین و اهل بیت؟عهم؟ دستور گرفته باشیم خطرناک است و ممکن است موجب بدعت‌های دیگری هم بشود و اصل قضیه لوث شود. علمای دین مرزبان دین هستند و باید زمان‌ها و مکان‌های مقدس را حفظ کنند. ما حق نداریم از خودمان زمان‌ها و مکان‌های مقدسی هم درست کنیم.
خود «پیاده‌روی»، علاوه بر زیارت اربعین سندروایتی ندارد؟
چرا، دارد. امام صادق؟ع؟ به حسین ابن ثویر فرمود: «یا حسین من خرج من منزله یرید زیارة قبر الحسین بن علی علیه السلام ان کان ماشیا کتبت له بکل خطوة حسنة و محا عنه سیئة... هر کس به قصد زیارت امام حسین ؟ع؟ پیاده از خانه‌اش خارج شود، خداوند در مقابل هر گام برای او حسنه‌ای می‌نویسد و گناهی از او می‌زداید و پس از رسیدن به آن مکان شریف حضرت حق او را از رستگاران قرار می‌دهد تا وقتی که زیارت را به پایان برساند که در این هنگام او را از فائزین قرار می‌دهد تا زمانی که اراده مراجعت نماید. در این وقت فرشته‌ای نزد او آمده و می‌گوید رسول خدا؟ص؟به تو سلام رسانده و می‌گوید از ابتدا عمل را شروع کن زیرا تمام گناهان گذشته‌ات محو شد.» این حدیث را ما در کتاب کامل‌الزیارات داریم. از این قبیل روایات ما داریم که تأکید روی پیاده رفتن به زیارت دارد.
درباره کارکردهای سیاسی اربعین هم بفرمایید نظر شما چیست؟
درباره کارکردهای اربعین باید به همین سبک ساده اکتفا شود. نباید سیره بزرگان را تغییر دهیم. اگر بخواهیم مسأله را سیاسی کنیم، این هدف تأمین نخواهد شد.
این عبادتی است که قصد قربت لازم دارد. باید با نیت خالص و توبه وارد عمل شد. هر جا ما این اعمال را با نیت خالص، مقدس کرده‌ایم ثمره سیاسی‌اش بهتر بوده است.
مثلاً برکاتی اربعین دارد که هیچ حرکت سیاسی دیگری نداشته است. خالص‌ترین اعمال مردم در اربعین نمود پیدا کرده است. ما می‌بینیم اربعین نماد وحدتی شده است برای ملت‌های مسلمان و حتی غیرمسلمان. اگر از همین‌ها بپرسید که اگر یک عمل خالص انجام داده‌اید چه بوده است، بهتر از زیارت اربعین پیدا نمی‌کنند. چه آن‌هایی که پذیرایی می‌کنند و چه آن‌هایی که این مسیر را طی می‌کنند. وقتی حضرت زینب؟سها؟ در مجلس یزید فرمود شما نمی‌توانید نام ما را از بین ببرید، همین‌طور هم شد. ما می‌بینیم که چون اخلاصی در کار بوده است، مسأله اصلش عبادت بوده، جهاد و مقاومت بوده است اما ثمرات سیاسی‌اش بسیار گسترده‌تر از آنی است که سیاستمداران عالم بخواهند در این زمینه برنامه‌ریزی کنند. ما باید همان‌طوری که اهل بیت؟عهم؟ فرموده‌اند این عمل را انجام دهیم.
برای توسعه و ترویج زیارت اربعین چه راهکارهایی پیشنهاد می‌دهید؟
برای گسترش این عمل هر خیّری می‌تواند کمک کند. ما در این زمینه روایت داریم که امام کاظم؟ع؟ به یکی از یارانش «علی ابن یقطین» که وزیر هارون بود، فرمود که باید برای مکه که خلوت نشود با هزینه خودت زائر بفرستی. بعضی سال‌ها چهارصد نفر را تجهیز می‌کرد که به زیارت بروند. چون اگر پررونق باشد دین خدا حفظ خواهد شد. پیشنهاد ما این است که امکانات را به مشتاقان برسانیم. هر کسی می‌تواند یک نفر یا تعداد بیشتری را راهی کربلا کند و در این راه وقف کند. عراقی‌ها در این زمینه خیلی تلاش می‌کنند چون درآمد معنوی بسیاری دارد. برکات این حرکت بسیار زیاد است. نماد وحدت است، نماد اخلاق اسلامی است، نماد برادری و مساوات و ایثارگری است، قدرت‌نمایی جهان اسلام است، تقویت باورهای دینی است.
اگر کسی بخواهد عصر ظهور را ببیند باید به این پیاده‌روی برود. معرفی هویت و حماسه‌های شیعه است، تکریم انسان‌های کامل است، اثبات جاودانگی قیام عاشوراست و ... . شاید بتوانیم به صد مورد اشاره کنیم.
نظام اسلامی در توسعه بیشتر این عمل نقش دارد؟
بله. نظام اسلامی وظیفه دارد و حتماً نظامی که به نام اسلام حکومت می‌کند باید از هر طریقی و از هر نهادی به زائر امام‌حسین؟ع؟ کمک کند. هر کسی کوتاهی کند در لیست مخالفان نوشته خواهد شد. چون ما در عاشورا سه گروه داشتیم؛ یا طرف مخالفین امام حسین؟ع؟ بودند، یا طرف بی‌تفاوت‌ها بودند که امام حسین؟ع؟ از آن‌ها درخواست کرد و آن‌ها حرکت نکردند یا دیر حرکت کردند، کسانی هم طرف امام حسین ؟ع؟ بودند. کسانی که در نظام اسلامی مسوول هستند باید نشان دهند که از کدام صف هستند. ما می‌بینیم که یک پیرزن عراقی شاید در طول سال نتواند هزینه‌های خودش را تأمین کند اما آنجا با صدق دل و التماس پذیرایی می‌کند. نظام اسلامی هم موظف است که این مسیر را تحکیم ببخشند.
درباره آسیب‌های این مسیر هم بفرمایید.
ممکن است فرقه‌های مختلف در این مسیر سوءاستفاده کنند. کسانی ممکن است علیه دو ملت تفرقه ایجاد کنند. نماز و حجاب و آداب واجب اسلامی نباید تحت‌الشعاع قرار بگیرد. ماجرای شیعه و سنی نباید مطرح شود، چون نماد وحدت است. نه تنها شیعه و سنی باید وحدت داشته باشند بلکه بالاتر از آن مسیحی‌ها هم حضور دارند که باید مراقب آن‌ها بود. مسأله اسراف و اشرافی‌گری نباید باشد. وضعیت ساده که در آن افراد رده‌بالا و رده‌پایین در کنار هم حرکت می‌کنند نباید به هم بخورد.
مثلاً موکب‌های آن‌چنانی نباید باشد.
بله. باید سادگی و اخلاص وجود داشته باشد. آزار دیگران نباید داشته باشیم. ان‌شاءلله با آسیب‌های کمتر و برکات بیشتری از این عمل استفاده کنیم.
تاریخ نشر مصاحبه در روزنامه صبح نو شنبه، 28 مهر 1397
