موسسه ی فرهنگ عترت ع

بیش از هزار سال از تالیف جاویدان نهج البلاغه توسط سیدرضی قدس سره می گذرد. سپری شدن زمان، نه تنها این اثر را به بوته فراموشی نسپرده، بلکه روز به روز برجذابیت، شفافیت و رونق این هدیه آسمانی و اثر ارزشمند افزوده است; زیرا نهج البلاغه برادر قرآن است و مانند آن همیشه زنده وجاوید است. نهج البلاغه در طول قرن هاهمچون آفتابی درخشیده نظر دانشمندان ومحققان را به خود جلب کرده و مورد تمجیدو تحسین قرار گرفته است. نهج البلاغه شایسته تقدیر و تجلیل است; زیرا این کتاب از منبع بی پایان علم و فضیلت ریشه گرفته وجلوه ای از دریای عظمت مولای متقیان، امام علی علیه السلام است. این کتاب منتسب به شخصیتی است که آفتاب وجودش هرگزغروب ندارد.

 

بریکایک مردم متعهد کشورمان، بویژه جوانان عزیز این سرزمین علوی لازم است که به این کلام نورانی روی آورند و با الهام ازراهنمایی ها و اشاره های آسمانی این دائرة المعارف علوی، توشه زندگی خود را اخذو مشکلات اجتماعی، اخلاقی، روانی،خانوادگی رفع کرده و سایر نیازمندی های خویش را تامین کنند.
نهج البلاغه اعجاب و شگفتی دوستان ودشمنان اسلام را برانگیخت و مورد توجه اندیشمندان فرقه های مختلف قرار گرفت.نهج البلاغه به زبان های زنده دنیا، همچون فارسی، ترکی، اردو، انگلیسی، فرانسوی،آلمانی، ایتالیایی، اسپانیایی، اسپرانتو،بوسنیایی، سندی و... ترجمه شده است.ده ها شرح بر نهج البلاغه و ده ها کتاب درباره نهج البلاغه نوشته شده و ترجمه فارسی این کتاب شریف برای مشتاقان فارسی زبان کلام مولای متقیان، بویژه مردم عزیز کشورمان ازویژگی خاصی برخوردار است. این مقاله درصدد معرفی ترجمه های فارسی این یادگارجاویدان علوی می باشد.
تاریخ ترجمه فارسی نهج البلاغه
از اواخر قرن چهارم هجری که سخنان حضرت علی علیه السلام توسط «سید رضی »گردآوری شده عالمان فارسی زبان بر آن شدند که این کتاب نورانی را به زبان فارسی برگردانند، تا فارسی زبانان از برکات این اثرنفیس بهره مند شوند.
قدیمی ترین نسخه ترجمه فارسی نهج البلاغه که دردست است، مربوط به قرن ششم هجری است که اخیرا با تحقیق آقای دکتر جوینی در دو جلد به چاپ رسیده است. بعد از آن، ترجمه حسین اردبیلی،معاصر شاه اسماعیل صفوی و سپس شرح وترجمه ملافتح الله کاشانی است. در قرن اخیر ترجمه های فارسی بسیاری از نهج البلاغه صورت پذیرفته است.
اکنون ترجمه های فارسی نهج البلاغه را که به آن دسترسی داشته ایم، معرفی می کنیم.تعدادی از این ترجمه ها تمام کتاب نهج البلاغه را و تعدادی هم بخش هایی از آن رادربرگرفته است.

1 - ترجمه نهج البلاغه
این کتاب را یکی از بزرگان قرن ششم هجری که احتمالا یکی از اهالی خراسان می باشد، تالیف کرده است. در این ترجمه معنای فارسی کلمات در زیر عبارات عربی آمده است. این ترجمه با تحقیق دکترعزیزالله جوینی درسال 1408 ه .ق، در 2جلد به چاپ رسیده است. دکتر جوینی درباره نسخه این اثر می نویسد: «این نسخه گرانبها را شاه عباس صفوی در سال 1017وقف حرم مطهر رضوی علیه السلام کرده است. و ازخصوصیات دستوری، واژه ها و سبک آن می توان حدس زد که مؤلف آن با ابوالفتوح رازی هم زمان بوده یا اندکی از وی جلوتریعنی در قرن پنجم و ششم می زیسته است. (1)

2 - ترجمه اردبیلی
این کتاب توسط حسین بن شرف الدین اردبیلی متوفای 950 ه .ق معاصر شاه اسماعیل صفوی ترجمه شده است.
وی در این ترجمه از منهاج البراعه قطب راوندی و شرح نواب لاهیجی بهره گرفته است. این کتاب در سال 1355 در «مطبعه اخوان کتابچی » به چاپ رسیده ودیوان منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام باترجمه میبدی نوشته شده است.
در این کتاب ترجمه فارسی باخطریز در زیر متن نوشته شده است.همچنین ترجمه دارای فهرست به سبک زمان خویش و اطلاعاتی راجع به جمع آوری نهج البلاغه توسطشریف رضی می باشد.

3 - تنبیه الغافلین وتذکرة العارفین
اثر ملافتح الله کاشانی (متوفای 988 ه .ق) نویسنده تفسیر منهج الصادقین.

4 - ترجمه و شرح نهج البلاغه آقامحمدباقر لاهیجی
وی آن را درعصر فتحعلی شاه قاجار تالیف کرد. دیوان منسوب به امام علی علیه السلام درحاشیه آن آمده است.

5 - ترجمه و شرح نهج البلاغه قزوینی
محمدصالح قزوینی این کتاب را در دوجلد با یک مجلد تنظیم کرده و درتوضیح مطالب و عبارات مولای متقیان علیه السلام از اشعارشاعران معروف فارسی زبان بهره فراوان برده است.

6 - دائرة المعارف علوی
حاج میرزا خلیل کمره ای در این کتاب،نهج البلاغه را به 24 موضوع تقسیم بندی کرده و به شرح آن ها پرداخته است. جلد اول آن در مورد خلقت و جلد دوم آن درموردجنگ می باشد. این اثر حاوی مطالب بسیارسودمند و با ارزش می باشد.

7 - ترجمه نهج البلاغه عمادزاده
اثر عمادالدین حسین اصفهانی (متوفای 1410 ه .ق) از نویسندگان مشهور و دارای تالیفات بسیار در زمینه های تاریخ اسلام،تاریخ انبیا، زندگانی ائمه علیهم السلام و سائرموضوعات دینی می باشد. چاپ اول این اثردر سال 1400 ه .ق انجام گرفت و پس از آن توسط انتشارات شرق در تهران چندبار چاپ گردید.

8 - ترجمه نهج البلاغه شهیدی
این کتاب در سال 1368 توسط دکتر سیدجعفر شهیدی نوشته شد و توسط سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی چاپ شد.ناشر این کتاب در مورد ویژگی هایش می نویسد: «تفاوت و مزیت این ترجمه بردیگر ترجمه ها، در این است که این اثر علاوه بر امانت و اتقان و تطبیق یکایک واژه های عربی با فارسی، در مراعات ویژگی ادبی این اثر جاودانی - یعنی به کاربردن صنایع لفظی وآرایش های ادبی از استعاره و تشبیه و جناس و موازنه و مراعات نظیر بویژه سجع می باشدو در برگردان فارسی تا آن جا که ممکن بوده این نکات مورد توجه قرار گرفته; اما با این همه، معنی فدای آرایش لفظ نشده است، ودر آخر کتاب تعلیقه های مناسب آورده شده است.»
کلامی از این مترجم
مترجم در مقدمه کتاب می نویسد: «درمیان هزاران نام که مصنفان، مؤلفان و یامترجمان حوزه مسلمانی بر کتاب های خودنهاده اند، هیچ نامی چون «نهج البلاغه » راه سخن رساگفتن » با محتوای کتاب منطبق نیست و می توان گفت: این نام از عالم غیب بر دل روشن شریف رضی- رحمه الله - افاضه گردیده است که «الاسماء تنزل من السماء» راه سخن رساگفتن را در این مجموعه باید یافت.»
ترجمه نهج البلاغه شهیدی اخیراتلخیص شده و به عنوان «منتخب » به دانش دوستان عرضه شده است.

9 - ترجمه و شرح نهج البلاغه فیض
حاج سید علی نقی اصفهانی معروف به «فیض الاسلام » این اثر را در مدت 10 سال و در 6 جلد نوشته است.
این کتاب در 50 سال اخیر در میان فارسی زبانان، به ویژه مردم ایران معروف شده است.بدون تردید می توان ادعا کرد که در نیم قرن اخیر اکثر ترجمه ها و شرح ها از این ترجمه سود جسته اند. این ترجمه با خط زیبای طاهر خوشنویس تبریزی بارها به زیور طبع آراسته گشته و همیشه در بازار به صورت شش جلدی، سه جلدی، دو جلدی و یک جلدی موجود بوده است. طالبان سخنان علوی از این ترجمه استقبال شایان توجهی کرده اند.
مترجم درباره علت ترجمه این کتاب می نویسد: «گاهی در بعضی از مجالس دینی ومذهبی پاره ای از کلمات این کتاب را خوانده ومعنی می کردم. شنوندگان به شگفت آمده می گفتند: اگر علما و رجال دینی ترجمه فرمایشات امام علی علیه السلام را در کتاب نهج البلاغه به طوری که در خور فهم هر فارسی زبان باشد، نوشته بودند، همه از آن بهره مندمی شدند; ولیکن افسوس که از ترجمه وشرحهایی که در دسترس است چنان که بایداستفاده نمی شد. بنابراین بر نگارنده واجب شد که دست از کار بردارم و این کتاب جلیل رابه زبان فارسی سلیس و روان ترجمه نموده وکلمات و جملاتی که محتاج به شرح باشد،میان دو قوسی به اجمال و اختصار بیان نمایم تا ترجمه و شرح با هم فرق داشته وهمه از آن بهره مند گردند.»

10 - نهج البلاغه منظوم
دانشمند معظم، محمدعلی انصاری قمی نهج البلاغه را در قالب 27 هزار بیت شعر فارسی به نظم در آورد. این اثر در ده جلد و به صورت پنج مجلد و با خط زیبای حسن هریسی تبریزی به طبع رسیده است. وی ترجمه خطبه اول را با این شعر آغاز کرده است:
سپاس و شکر بی پایان خدا را که ما را از عدم کرد آشکارا نبرده کس به کنه مدحتش پی نکرده راه وصفش را کسی طی

11 - ترجمه و شرح زمانی
دانشمند معظم، مصطفی زمانی نهج البلاغه را در 4 جلد ترجمه کرد که بارها در قم چاپ شد. مترجم در مورد روش ترجمه اش می نویسد: «اینجانب در این کتاب مطالب امام علی علیه السلام را در کنار آیات قرآن مجید بررسی نموده ام. در نتیجه، در یک مورد نهج البلاغه تفسیر قرآن قرار گرفته و مورد دیگر امام علی علیه السلام مطلب را به اجمال بیان کرده که توضیح آن در قرآن موجود است. به تعبیردیگر، نهج البلاغه و قرآن همانند دو برادردلسوز هستند که به هنگام لزوم به کمک یکدیگر می شتابند و در مواقع عادی هرکدام در مسیر خود هستند.»
این ترجمه در بیش تر وقایع تاریخی از شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید بهره مند گردیده است.

12 - ترجمه و تفسیر نهج البلاغه جعفری
علامه محمدتقی جعفری نهج البلاغه را در27 جلد ترجمه و تفسیر کرده است. در این کتاب از نهج البلاغه نسخه صبحی صالح استفاده شد.
بهره گیری از منابع متعدد تشیع و تسنن،تفاسیر، تواریخ، دیوان ها، به ویژه از مثنوی معنوی و سخنان و نوشته های نویسندگان وپژوهشگران خارجی از امتیازات این کتاب می باشد. ترجمه و تفسیر فوق به علت کسالت مؤلف تا آخر خطبه 185 متوقف شد.خطبه 185 را نویسنده در لندن تفسیر کرده است. این اثر 27 جلدی اخیرا توسط آقای محمدرضا جوادی در یک جلد قطور تلخیص و روانه بازار شده است.

13 - ترجمه گویا و شرح فشرده
اثر محمد جعفر امامی و محمدرضا آشتیانی است که زیر نظر آیة الله مکارم شیرازی در 3جلد نوشته شده است. ویژگی های این ترجمه :
الف) ترجمه عبارات عربی به طرز روان وسلیس.
ب) توضیحات لازم و ارائه مطالبی سودمنددر موارد موردنیاز.
ج) شان ورود، شرایطی که خطبه ها در آن صادر شد.
د) تفسیر لغات مشکل.
ه) مدارک خطبه ها در این ترجمه آمده است.

14 - سخنان علی علیه السلام
اثر جواد فاضل که بعد از سال 1320 نوشته شد و بارها به چاپ رسید. در این ترجمه عبارات عربی نهج البلاغه نیامده است; فقطدر بعضی موارد عبارات کوتاهی از نهج البلاغه انتخاب و نقل شده است.
این اثر ظاهرا اولین ترجمه فارسی است که در نیم قرن اخیر به سبک جدید چاپ ومنتشر شده است.

15 - ترجمه و شرح باغمیشه ای
حاج میرزا احمدمدرس، مشهور به میرزاآقاباغمیشه ای تبریزی این کتاب را در 20 جلدتالیف کرده است. مؤلف در این اثر پس از نقل فرازی از کلام مولای متقیان علیه السلام تحت سه عنوان به بحث می پردازد:
1 - لغت. 2 - اعراب. 3 - معنا.
برخی خطبه ها و نامه های امام امیرالمؤمنین علیه السلام که در نهج البلاغه نیامده،در این کتاب آمده است.
گاهی به مصادر نهج البلاغه هم اشاره شده است. این کتاب با خط علی اصغر عالم دیانتی تبریزی به طبع رسیده است.

16 - خورشید بی غروب
اثر عبدالمجید معادیخواه که بافهرست های دهگانه تنظیم و در یک جلد،تمام نهج البلاغه ترجمه شده است.
دراین اثر متن در یک صفحه و ترجمه فارسی آن در صفحه مقابل قرار دارد.

17 - سروش خدا در سرود علی علیه السلام
اثر ذبیح الله منصوری، این کتاب متن عربی ندارد و فقط ترجمه فارسی نهج البلاغه را دربرگرفته است و در یک جلد منتشر شده است.

18 - ترجمه آیتی
عبدالمحمد آیتی نهج البلاغه را در دو جلدترجمه کرده است که در سال 1376 ش. چاپ شده است. چاپ ششم این ترجمه در یک جلد به بازار آمده است.

19 - ترجمه
اثر سید کاظم ارفع، در این کتاب متن نهج البلاغه در یک صفحه و ترجمه در مقابل آن قرار گرفته است. این اثر در سال 1378 توسط انتشارات فیض کاشانی به چاپ رسید.

20 - ترجمه استاد جعفری
علامه محمدتقی جعفری تمام نهج البلاغه را در یک جلد ترجمه کرد که به کوشش علی جعفری و توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی درسال 1378 چاپ و منتشر شد. این کتاب،دومین اثر استاد جعفری در زمینه ترجمه نهج البلاغه می باشد.

21 - ترجمه امام ابهری
دراین کتاب 125 خطبه نهج البلاغه توسط نگارنده در سال 1383 ه .ق به صورت نظم و نثر، به فارسی ترجمه شده است.

22 - سخنان جاویدان
اثر داریوش شاهین، متن عربی نهج البلاغه در این کتاب نیامده است. چاپ اول آن درسال 1398 ه .ق درتهران انجام یافت و بعد ازآن چندبار چاپ شد و چاپ پنجم آن در سال 1402 ه .ق در 1632 صفحه به طبع رسید.
23 - ترجمه ابن ابی الحدید
اثر شمس الدین محمد بن مراد که در سال 1013 ه .ق ترجمه شده است. وی در این اثرتا جلد هفتم نهج البلاغه ابن ابی الحدید را به فارسی برگردانده است.

24 - مظهرالبینات
اثر نصرالله بن تراب دزفولی که در سال 1292 ه .ق به رشته تحریر در آورده است.

25 - ترجمه ملاتاجا
اثر تاج الدین حسن، معروف به ملاتاجا،پدر فاضل هندی (نویسنده کشف اللثام).

26 - درمکتب علی علیه السلام
اثر عمران علیزاده تبریزی که بخشی از نهج البلاغه را در بردارد.

27 - شگفتی های نهج البلاغه
ترجمه کتاب «روائع نهج البلاغه » اثرنویسنده معروف مسیحی، «جرج جرداق »،مولف کتاب معروف «الامام علی صوت العدالة الانسانیه » که توسط آقای فخرالدین حجازی و محمدرضا انصاری به صورت جداگانه ترجمه و به نام «زیبایی های نهج البلاغه » منتشر شد.

28 - مواعظ اهل اسلام
اثر سید حسین عرب باغی ارومی که خطبه هایی را از نهج البلاغه برگزیده و آن ها رادر نماز جمعه ارومیه خوانده، سپس به نام مواعظ اهل اسلام ترجمه و منتشر کرده است.علامه تهرانی شرح حال وی را در نقباء البشرآورده است. مؤلف در بین سال های 1294 تا1369ه .ق زندگی می کرد.

29 - هزار گوهر
اثر سیدعطاءالله مجدی که هزار کلمه ازکلمات امیرالمؤمنین علی علیه السلام را از نهج البلاغه استخراج کرده و به ترتیب حروف تهجی مرتب ساخته و به صورت نظم و نثر، به فارسی ترجمه نموده است. دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ ششم این کتاب را در سال 1377 در تهران به چاپ رسانده است.

30 - سخنان درخشان امام علی علیه السلام
اثر هادی خاتمی بروجردی که قسمت هایی را از نهج البلاغه برگزیده و به فارسی ترجمه وشرح کرده است.

31 - سخنان علی علیه السلام در نهج البلاغه
اثر فضل الله کمپانی که گزیده هایی از نهج البلاغه را ترجمه کرده و در سال 1394 ه .ق در تهران به چاپ رسانده است.

32 - الهام از گفتار علی علیه السلام
اثر سید محمدتقی حکیم که موضوعاتی ازنهج البلاغه را ترجمه کرده و هر قسمتی را به عنوان یک درس جداگانه قرار داده است. هردرس با کلامی از نهج البلاغه شروع می شود وشرح مؤلف برآن در ادامه اش می آید. مؤلف آن را در سال 1346 منتشر کرد.

33 - سیری در نهج البلاغه
مقدمه کتاب با این شعر آغاز می شود:
نردبان آسمان است این کلام هر که از آن بررود، آید به بام نی به بام چرخ کان اخضر بود بل به بامی کز فلک برتر بود
استاد مطهری این کتاب را به 7 موضوع تقسیم کرده و با نقل فرازهایی از کلام علی علیه السلام آن را ترجمه و توضیح داده است.موضوعات فوق به این شرح است:
1 - کتابی شگفت.
2 - الهیات و ماوراء الطبیعه.
3 - سلوک و عبادت.
4 - حکومت و عدالت.
5 - اهل بیت و خلافت.
6 - موعظه و حکمت.
7 - دنیا و دنیا پرستی.

34 - خدا در نهج البلاغه
اثر محمدعلی گرامی.
35 - سی درس از نهج البلاغه
اثر علی کاظمی.

36 - ترجمه مبشری
اثر اسدالله مبشری که بخش دوم (نامه ها)و بخش سوم (کلمات قصار) نهج البلاغه را باعنوان گزیده ای از سخنان علی علیه السلام ترجمه کرده است. وی مقدمه کتاب خویش را با این شعر مولوی آغاز کرده است:
راز بگشای ای علی مرتضی ای پس از سوء القضا حسن القضاء
مؤلف بعدها تمام نهج البلاغه را ترجمه کرد وچاپ سوم آن در سال 1366 منتشر شد.

37 - نهج البلاغه فارسی
اثر محمدمهدی ابوترابی سهندی که نگارش آن درسال 1097 ه .ق به اتمام رسید.

38 - ترجمه آیة الله طالقانی
اثرآیة الله سید محمود طالقانی که در جلد اول این کتاب، نهج البلاغه را تا خطبه 81 به فارسی برگردانده و در سال 1326 چاپ شده است.
مترجم توضیحات خویش را در پاورقی آورده و در مورد هدف ترجمه خود نوشته است:
«این ترجمه را فقط برای آشنایی اولی عموم فارسی زبانان نگاشته ام.»

39 - نهج البلاغه در قالب مثنوی
اثر امید مجد، جوان نیشابوری که بخشی ازنهج البلاغه را به صورت نظم در قالب مثنوی ترجمه کرده است.
وی تاکنون توانسته است 180 خطبه حضرت علی علیه السلام را در قالب مثنوی به نظم در آورد. وی قبلا کل قرآن را در قالب 18 هزاربیت بر وزن شاهنامه سروده بود که تاکنون 8بار تجدید چاپ شده است.

40 - الکاشف
این کتاب برخلاف آثار قبلی، ترجمه و یاشرح فارسی نیست، بلکه استاد مصطفوی خراسانی آن را برای راهنمایی نهج البلاغه پژوهان به موضوعات و کلمات این اثرجاویدان، نگاشته است.
نویسنده درمورد علت تالیف این کتاب می نویسد: «این کتاب شریف (نهج البلاغه) رابا آن که بسیار مطالعه می کردم، گاهی برای یافتن مطلبی که سابقا دیده بودم، ساعت هاصرف وقت می کردم، در سال 1330 هجری به فکر افتادم که مانند کشف الآیات قرآن،تالیفی برای نهج البلاغه فراهم کنم.»

پی نوشت:
1 - مقدمه ترجمه نهج البلاغه به تحقیق دکترجوینی.